A posteriori – [a posteri-ori] (łc.) 1. na podstawie faktów. 2. w scholastyce: formuła oznaczająca rozumowanie oparte na wnioskowaniu z następstw o racjach; w filozofii nowożytnej: określenie poznania na podstawie wcześniejszego doświadczenia.
A priori – [a pri-ori] (łc., dosł. ‘z założenia, od pierwszego’) 1. bez zapoznania się z faktami, uprzedzając fakty, przed doświadczeniem; z góry. 2. wnioskowanie z przyczyn o skutkach; w scholastyce: rozumowanie oparte na wnioskowaniu z racji o następstwach; w filozofii nowożytnej: poznanie niezależne od doświadczenia.
Abdykacja – (łc. abdicare ‘złożyć urząd’) polit. dobrowolne lub przymusowe zrzeczenie się władzy przez osobę panującą.
Absencja – (fr. absence z łc. absentia) nieobecność.
Absorbować – (fr. absorber z łc. absorbere) 1. chem., fiz. pochłaniać, wchłaniać; neutralizować. 2. przen. pochłaniać, zajmować czyjąś uwagę, czas itp.
Abstrahować – (łc. abstrahere ‘oderwać’) 1. świadomie pomijać coś podczas wypowiedzi, toku rozumowania. 2. filoz. uogólniać; wyodrębniać pojęcia ogólne, cechy lub relacje charakterystyczne.
Abstrakcja – (łc. abstrahere, abstractum ‘oderwać’) 1. pojęcie, pogląd lub teoria całkowicie oderwane od rzeczywistego stanu rzeczy. 2. filoz. proces lub wytwór abstrahowania
adwersarz (łc. adversarius ‘przeciwny’) przeciwnik w dyskusji, osoba wrogo nastawiona.
Afekt – (łc. affectus ‘uczucie, pożądanie’) 1. psych. stan b. silnej emocji z nadmiernym pobudzeniem, z zawężeniem świadomości działania. 2. praw. stan, w którym sprawca nie mógł ocenić naganności swojego postępowania. 3. daw. uczucie do kogoś, miłość.
Afektacja – (łc. affectatio od afficere ‘nabawić kogoś czegoś; pobudzić’) niepohamowane dążenie do czegoś lub przesadne objawy uczuć.
Afiliacja – (łc. affiliatio ‘przyłączenie się’) 1. psychol. potrzeba społ. akceptacji, nawiązywania kontaktów. 2. przyjęcie do swojego grona; powiązanie.
Afirmacja – (łc. affirmatio) potwierdzenie, aprobata, popieranie czegoś.
Aforyzm – (łc. aphorismus z gr. aphorismós) zwięzłe sformułowanie przekazujące ogólną myśl o charakterze filozoficznym, psychologicznym czy moralnym; sentencja.
Afront – (fr. affront z affronto od affrontare ‘stanąć przeciwko, napaść’) niegrzeczne zachowanie wobec kogoś, rozmyślnie zrobiona komuś przykrość.
Agitacja – (łc. agitatio od łc. agitare ‘popędzać, zachęcać’) propagowanie słuszności sprawy, haseł, ideologii; n.os. agitator.
Agnostycyzm – (łc. agnosticus z gr. ágnostos ‘niepoznawalny’) filoz. pogląd uznający za niemożliwe poznanie obiektywnej rzeczywistości lub jej niektórych aspektów; n.os. agnostyk.
Aklamacja – (łc. acclamatio ‘okrzyk’) w zwrocie: przez a. – jednogłośnie, bez sprzeciwu, np. wybór kandydata, zatwierdzenie ustawy.
Akronim – (gr. ákron + ónyma (ónoma) ‘imię’) wyraz utworzony z połączenia pierwszych liter lub zgłosek pełnej nazwy, np. PAN, UNESCO.
Aktywa – ogół środków gospodarczych (składników majątku), którymi w danym momencie rozporządza jednostka prowadząca działalność gospodarczą. Ich zestawienie znajduje się po lewej stronie bilansu przedsiębiorstwa.
Aktywizacja – 1. pobudzenie, ożywienie działań 2. wzrost efektywności całości lub części gospodarki.
Alienacja – (łc. alienatio ‘oddalenie, odstępstwo’) 1. wyobcowanie człowieka ze społeczności na skutek jego odmienności klasowej, rasowej, wyznaniowej itp. 2. ekon., filoz. pełne oddzielenie się od wytworu własnej działalności, pracy, swoich cech, które stają się obce lub przypisane innym. 3. praw. przeniesienie prawa własności na inną osobę.
Alternatywa – (fr. alternative z łc. alternus ‘przemienny’) konieczność wyboru jednej z dwóch sprzecznych ze sobą możliwości.
Alternatywny – (alternatywa) dający możliwość wyboru.
Altruizm – (łc. alter ‘inny, drugi’) postawa charakteryzująca się kierowaniem się w swych działaniach dobrem innych, często z poświęceniem własnych interesów; przeciwieństwo egoizmu; n.os. altruista.
Aluzja – niejawne, ale jasne dla adresata, napomknienie lub niewyraźna przymówka. Docinek.
Ambiwalentny – dwuznaczny, dwuwartościowy.
Ambulatorium – med. przychodnia lecznicza udzielająca ogólnej pomocy medycznej.
Amortyzacja – (niem. Amortisatio od amortisieren ‘amortyzować’) 1. ekon. stopniowa utrata wartości środków trwałych. 2. stopniowa spłata należności. 3. stopa a. – stosunek wartości zużycia środka trwałego do jego wartości początkowej. 4. tech. łagodzenie wstrząsów i uderzeń pojazdu mechanicznego za pomocą amortyzatora.
Amplituda – (łc. amplitudo ‘przestronność’) 1. fiz. największe wychylenie od punktu równowagi dla danego ruchu harmonicznego. 2. mat. a) w funkcjach periodycznych – najwyższy punkt wykresu funkcji. b) jedna z wielkości opisujących punkt na płaszczyźnie. 3. meteorol. różnica pomiędzy najwyższą a najniższą rozpatrywaną temperaturą. 4. biol. skrajna tolerancja danego gat. na warunki środowiska, np. temperatura, zanieczyszczenie.
Anachronizm – (fr. anachronisme od aná + chrónos ‘czas’) 1. nauk. teoria, zwyczaj, pogląd niezgodny ze współczesnym stanem wiedzy. 2. przestarzały sposób ujmowania wiedzy. 3. hist. pomyłka w chronologii zdarzenia.
Analityczny – (gr. analitykós ‘dotyczący analizy’) 1. odnoszący się do analizy, służący jej. 2. mat. a. funkcja – różniczkowa funkcja, którą można przedstawić w postaci szeregu potęgowego, np. funkcje trygonometryczne, logarytmiczne. 3. geometria a. – zajmuje się opisem figur geom geometria
Anarchia – (gr. anarchía ‘brak wodza’) polit. stan, w którym brak władzy lub jej nieskuteczność wywołują chaos; bezrząd.
Anatomia – (łc. z gr. anatomié ‘rozcięcie’) biol. nauka zajmująca się budową organizmów żywych.
Anestezjolog – lekarz specjalista znieczulający do operacji chirurgicznych, ginekologicznych i in. Jego zadaniem jest skuteczne znieczulenie pacjenta, a także czuwanie nad prawidłowym podtrzymywaniem czynności życiowych, takich jak oddech i krążenie krwi, przy użyciu skomplikowanej często aparatury, zarówno w czasie zabiegu, jak i w stanach zagrożenia życia.
Anons – (fr. annonce) 1. ogłoszenie, zawiadomienie umieszczone w prasie. 2. łow. zawiadomienie myśliwego przez psa szaniem o znalezieniu zwierzyny.
Antagonista – (gr. antagonistés) 1. przeciwnik, oponent. 2. anat. a) mięsień działający w kierunku przeciwnym do drugiego mięśnia. b) ząb jednej szczęki stykający się w zgryzie z zębem drugiej szczęki.
Antagonizm – (gr. antagonisteín ‘być przeciw’) przeciwieństwo, zwalczanie się.
Antycypacja – (anty- + łc. anticipatio ‘uprzedzenie’) 1. uprzedzanie, wyprzedzanie, przewidywanie. 2. muz. wprowadzenie do akordu części akordu następnego. 3. językozn. wcześniejsze wystąpienie jakiejś cechy artykulacyjnej w toku mowy. 4. filoz. pogląd niezweryfikowany z doświadczeniem.
Antynomia – (gr. antinomía ‘sprzeczność praw’) filoz. sprzeczność pomiędzy twierdzeniami, z których każde wydaje się uzasadnione; tok rozumowania oparty na prawach pozornie poprawnych, a prowadzący do sprzecznych wniosków.
Antypody – (gr. antípodes) 1. geogr. przeciwległe obszary na kuli ziemskiej. 2. bot. w rozwoju żeńskiego gametofitu roślin okrytozalążkowych – trzy komórki wegetatywne żeńskiego gametofitu powstałe na biegunie przeciwnym do aparatu jajowego. 3. przen. ludzie o krańcowo odmiennych poglądach
Aplikacja – (łc. applicatio ‘przykładanie, usilność’) 1. praw., adm. zakończona egzaminem praktyka absolwentów uniwersyteckich studiów prawniczych lub pracownika administracji państwowej. 2. technol. naszycie na tkaninę wzoru wyciętego z innej tkaniny, rodzaj zdobienia.
Aplikować – (łc. applicare) 1. podawać, stosować. 2. odbywać lub wykonywać aplikację.
Apodyktyczny – (łc. apodicticus z gr. apodeiktikós ‘wykazujący’) kategoryczny, nie znoszący sprzeciwu.
Aprowizacja – (łc. ad ‘do’ + provisio ‘przewidywanie’) ekon. zaopatrzenie w artykuły żywnościowe.
Arlekin – (wł. arlecchino) 1. teatr. postać z dawnej ludowej komedii wł. o stroju w czarno-białą szachownicę i w czarnej masce; pajac. 2. rasa psów.
Asertywność – umiejętność otwartego i bezpośredniego wyrażania swoich myśli, uczuć, przekonań lub pragnień, ale w sposób respektujący uczucia, poglądy i opinie drugiego człowieka (rozmówcy). Asertywność jest ważna w sytuacjach konfliktowych, pozwala osiągnąć kompromis, bez rezygnacji z uznawanych wartości. Przydatna szczególnie w sytuacji, gdy trzeba komuś odmówić. Odmowa staje się wtedy zwięzłym i stanowczym komunikatem, zawierającym słowo “nie” i krótkie wyjaśnienie przyczyn odmowy, ale bez agresji, złości czy usprawiedliwień. Asertywność pomaga oprzeć się naciskom np. w sprawie narkotyków, papierosów, alkoholu.
Asocjacja – (ś.łc. associatio ‘związek’) 1. chem. wiązanie się pojedynczych cząste w zespoły, konglomeraty. 2. astr. młode nietrwałe zgrupowania gwiazd o podobnych cechach. 3. psychol. powstawanie skojarzenia przez związek pomiędzy kolejnymi elementami; kojarzenie. 4. zespół, związek, ugrupowanie.
Asomatyczny – (gr. asómatos) bezcielesny.
Aspekt – (łc. aspectus ‘spojrzenie, wygląd’) 1. ujęcie, rodzaj, punkt widzenia sprawy. 2. językozn. określenie rodzaju czynności (dokonanej, niedokonanej) wyrażonej czasownikiem. 3. astrol. wzajemne położenie planet i gwiazd (zodiakalnych), wg którego układano horoskopy.
Aspiracja – (łc. aspiratio ‘tchnienie, przydech’ od aspirare ‘oddychać’) 1. dążenie do czegoś, pragnienie realizacji ambitnych zamierzeń. 2. językozn. przydech towarzyszący niektórym samogłoskom, obecny w wielu językach, np. greckim. 3. med. a) odessanie płynu lub gazu z przewodu lub jamy ciała. b) wessanie podczas wdechu treści płynnej lub stałej do krtani lub tchawicy; zachłyśnięcie.
Atawizm – (łc. atavus ‘przodek’) 1. biol. występowanie u organizmów żywych cech właściwych dalekim przodkom, które w toku rozwoju ewolucyjnego zanikły w danej grupie. 2. psych. występowanie archaicznych zachowań, zwł. negatywnych.
Atencja – (łc. attentio ‘uwaga’) daw. okazywanie komuś specjalnych względów, traktowanie z nadzwyczajną uwagą.
Autopsja - stwierdzenie czegoś na podstawie własnej obserwacji tego: Opis górskiego krajobrazu oparty na autopsji. Osobiste doświadczenia, własne przeżycia: Gdy chodzi o problemy z dorastającymi dziećmi, nic mnie nie może zaskoczyć, znam to z autopsji; sekcja zwłok przeprowadzona po to, by ustalić przyczyny śmierci gr. autopsía od autós ‘sam’, opsis ‘widzenie’ 
Autorytarny – władczy, wymagający bezwzględnego posłuszeństwa.
Autorytatywne – pewne, zasługujące na uznanie.
Autorytet – (niem. Autorität z łc. auctoritas ‘powaga, godność’) 1. ogólne uznanie, poważanie, wpływ kogoś. 2. osoba, grupa, instytucja, która ma szczególne uznanie ogółu dla swoich osiągnięć
Autsajder – (ang. outsider ‘będący poza’) 1. osoba niezwiązana ze zdarzeniem, niebiorąca w nim czynnego udziału. 2. sport. zawodnik lub drużyna zajmująca ostatnie miejsce w grupie rozgrywek. 3. koń bez szans na wygraną.
Awangarda – (fr. avant-garde ‘przednia straż’) 1. grupa ludzi przodująca w jakiejś dziedzinie. 2. szt. ogólne określenie trendów i kierunków w sztuce, muzyce i literaturze, przeciwstawnych do już istniejących, zupełnie nowatorskich, opartych na nowych koncepcjach; kierunek w sztuce XX w. 3. wojsk. część wojska maszerująca przed czołem wojska i osłaniająca je przed atakiem frontalnym
Awersja – (łc. avertere, avertum ‘odwracać, wzgardzić’) niechęć, obrzydzenie, wstręt.
Azyl – (łc. asylum z gr. ásylos ‘nienaruszony’) 1. staroż. miejsce kultu, które zapewniało wszystkim bezpieczeństwo osobiste. 2. polit. udzielenie przez państwo opieki i pomocy obywatelowi innego państwa ściganemu za jego działalność polityczną. 3. przen. ciche i spokojne miejsce odpoczynku, ustronie
Banalny – (fr. banal) oklepany, nieoryginalny, pospolity
Banał – coś pospolitego, oklepanego, frazes.
Barchan – (ar. barrakan) 1. technol. barwiona lub drukowana bawełniana tkanina, drapana z lewej strony; używana do wyrobu ciepłej bielizny. 2. geogr. półksiężycowa wydma zwrócona czołem w kierunku wiatru.
Beneficjent – 1. W średniowieczu osoba otrzymująca honorowe wynagrodzenie, najczęściej w formie przyznania jej w użytkowanie ziemi na podstawie aktu nadania. Nadanie to było ograniczone w czasie, a posiadanie zależało od wywiązywania się przez wasala z obowiązków wobec seniora. W związku z feudalizacją stosunków kościelnych, terminem tym określano również urząd kościelny z przynależnymi mu dochodami. Beneficjent to korzystający z beneficjum, tzn. otrzymujący dochody.
Bessa – (fr. baisse) ekon. 1. zniżka kursu (wartości) papierów wartościowych, cen towarów, które są notowane na giełdzie. 2. przen. zły okres w czyimś życiu.
Beż – (fr. beige) 1. kolor szarożółty. 2. technol. tkanina z niebarwionej wełny.
Bigoteria – (fr. bigoterie) społ., religiozn. postawa charakteryzująca się przesadną, często fałszywą, pobożnością; dewocja; n.os. bigot (fr.) świętoszek.
Bodziec – podnieta, czynnik wywołujący pobudzenie receptorów - pochodzący ze środowiska zewnętrznego lub ze środowiska wewnętrznego.
Bohema – (fr. bohčme,‘cyganeria’ z tytułu książki H. Murgera) społ. środowisko artystów odrzucające konwenanse społeczne i obyczajowe, wyróżniające się swobodnym i ekstrawaganckim stylem bycia; cyganeria.
Brewiarz – (łc. breviarium ‘krótki przegląd, skrót’) religiozn. w religii katol. księga liturgiczna dla duchownych z modlitwami godzin kanonicznych.
Bryndza – (rum. brinza) 1. spoż. podpuszczkowy ser wytwarzany z niekwaszonego owczego mleka. 2. pot. bieda, nędza, nieprzyjemna sytuacja.
Buchalteria – ekon. księgowość.
Bufon – (fr. bouffon ‘błazen’) efekciarz, zarozumialec; zły komik.
Bufor – (ang. buffer) 1. coś łagodzącego wstrząsy, stabilizującego. 2. infor. obszar pomocniczej pamięci wykorzystywany przez komputer do chwilowego zapisu danych podczas przesyłania ich z jednego urządzenia do drugiego lub przy zapisie danych programowych na dysku.
c. ingredi, ingressus ‘wchodzić, wstępować’) 1. religiozn. uroczyste objęcie diecezji przez nowego biskupa. 2. hist. uroczyste objęcie władzy przez zarządcę grodu.
Chandra – stan głębokiego przygnębienia wywołanego poczuciem beznadziejności w danej sytuacji, nudą, smutkiem, całkowitym zniechęceniem.
Chaos – (gr. cháos) 1. mit. gr. stan pierwotny wszechświata, pierwotna próżnia, z której wyłonił się świat zorganizowany. 2. stan niezorganizowania, zamętu
Consensus – z łaciny zgoda, porozumienie,
Curriculum Vitae – [kurrikulum wite] (łc., dosł. ‘przebieg życia’) krótki życiorys
Cynizm – postawa życiowa charakteryzująca się nieuznawaniem obowiązujących w danym środowisku praw i obyczajów, lekceważeniem przyjętych i uznanych wartości i zasad. Także doktryna filozoficzna.
Czambuł – (ukr. z tur. czapuł ‘zagon’) 1. wojsk., daw. tatarski oddział zbrojny; najazd (zagon) oddziału tatarskiego. 2. przen. w cz. – bez wyjątku, całkowicie, w całości.
Czek – pisemne zlecenie bezwzględnego wypłacenia określonej kwoty, wydane bankowi przez posiadacza rachunku bankowego. 
De facto – [de fakto] (łc.) rzeczywiście, istotnie, w rzeczy samej, w istocie.
Debata – (fr. débat od débattre ‘roztrząsać’ z łc. battuere ‘uderzać, rozbijać na kawałki’) zespołowe lub publiczne omawianie trudnej, ważnej i skomplikowanej sprawy; obrady, dyskusja.
Dedukcja – 1. usystematyzowany proces myślowy, w trakcie którego analiza poszczególnych faktów doprowadza do uzyskania poprawnego logicznie wniosku. 2. filoz. rozumowanie polegające na wyprowadzaniu z przesłanek (zdań) uznanych za prawdziwe następstwa będącego logicznym i prawdziwym wnioskiem.
Defetyzm – (fr. défaitisme) brak wiary w sukces, wygraną, zwycięstwo, przeczuwanie i przewidywanie klęski, porażki; także postawa życiowa charakteryzująca się tymi cechami.
Defraudacja -(łc. defraudatio od łc. defraudare ‘oszukiwać’) praw. przywłaszczenie sobie cudzych pieniędzy lub przedmiotów, sprzeniewierzenie ich.
Dekadencja – (fr. décadence ‘chylenie się ku upadkowi’) 1. społ. zjawisko rozpadu, upadku pewnych wartości, gł. społecznych, kulturalnych i etycznych. 2. lit., szt. schyłek, upadek sztuki, literatury itp.;
Demagogia – (gr. demagogía ‘kierowanie ludem’) polit. oddziaływanie na nastroje i odczucia polityczne u osób niezorientowanych rozbudzające w nich pozytywne emocje pochlebstwami, obietnicami bez pokrycia itp.; działanie dla poklasku, łatwego efektu, dużej i szybkiej popularności
Demarkacja – (fr. démarcation ‘rozgraniczenie’) 1. oznakowanie granicy. 2. med. oddzielenie tkanek martwych od żywych poprzez naciek leukocytów przy granicy martwicy, które enzymami proteolitycznymi rozpuszczają najbliższą warstwę martwych komórek, powodując odpadnięcie części martwej
Denuncjacja – (łc. denuntiatio ‘doniesienie, zgłoszenie’) 1. staroż., praw. wezwanie do sądu. 2. adm. tajne oskarżenie kogoś, gł. przed władzą; donos; denuncjator (łc. denuntiator) osoba, która kogoś denuncjuje; donosiciel.
Deprecjonować – (łc. depretiare) obniżać lub zaniżać wartość czegoś, gł. rzeczy lub zasług, osiągnięć danej osoby.
Depresja – (niem. Depression z fr. dépression z łc. depressio ‘wciśnięcie’ od deprimere, depressum ‘zniżać, wciskać’) 1. psych. stan zniechęcenia, ogólnej apatii, spadku nastroju wywołany niekorzystną sytuacją lub chorobą nerwową. 2. med. d. szerząca się – chwilowe rozszerzanie się stłumienia czynności bioelektr. od miejsca zadziałania na powierzchnię kory czynnikiem zewnętrznym (elektr., chem. itp.) na obszary sąsiadujące z korą. 3. d. oddechowa – występujące po przyjęciu dużej dawki leku przeciwbólowego, nasennego lub narkotyku; podwyższenie przez ośrodkowy układ nerwowy progu wrażliwości na obecność dwutlenku węgla (regulatora oddychania), co może doprowadzić do ustania oddechu. 4. ekon. etap cyklu gospodarczego, objawiający się niskim stanem produkcji, cen i zatrudnienia wywołany poprzedzającym go kryzysem. 4. geogr. teren znajdujący się poniżej poziomu morza. 5. metrol. kąt między kierunkiem do danego punktu a płaszczyzną poziomą, mierzony w dół od niej.
Deprywacja – (ang. deprivation od deprive ‘pozbawiać’) psych. niemożność działania w celu zaspokojenia silnej potrzeby czegoś.
Designer – [dizaine(r)] (ang. ‘rysownik, projektant’) szt. specjalista zajmujący się przygotowaniem, projektowaniem nowych wzorów, technik wzornictwa.
Despekt – (łc. despectus ‘pogarda’) daw. ubliżenie komuś, dyshonor.
Desperacja – (łc. desparatio ‘rozpacz’) psychol. stan rozpaczy, braku nadziei.
Desperat – (łc. desperatus ‘bez nadziei, zrozpaczony’) psychol. osoba będąca w stanie desperacji, niemająca żadnej nadziei, przez co zdolna do nieobliczalnych działań.
Despota – (łc. despota z gr. despótes ‘pan, władca’) polit. władca absolutny, którzy rządzi w sposób bezwzględny; tyran
Determinizm – (łc. determinare ‘ograniczać, wyznaczać’) filoz. pogląd głoszący, że każde zjawisko, zdarzenie jest ściśle określone, co do miejsca, czasu i faktu wystąpienia, przez zdarzenia poprzedzające, współtrwające, czyli ogół warunków jego wystąpienia; n.os. determinista.
Dezaprobata – (dez- + aprobata – łc. approbatio) brak aprobaty, niewyrażenie zgody na coś, niechęć do czegoś.
Doktryna – (łc. doctrina ‘nauka’) 1. zespół tez, poglądów i założeń określonej dziedziny nauki charakterystycznych dla danej osoby lub grupy. 2. polit. teoria, system, zasada, program działania politycznego państwa lub bloku państw.
Dygresja – (łc. digressio ‘odejście’) odejście od głównego tematu lub wątku wypowiedzi ustnej lub pisemnej; także uwaga wtrącona w tok wypowiedzi.
Dyscyplinarny – związany z dyscypliną, przestrzeganiem ustalonych przepisów i zasad; także dotyczący wykroczeń przeciw dyscyplinie.
Dysertacja – (łc. dissertatio ‘rozprawa, wykład’) nauk. pisemna rozprawa naukowa, napisana gł. w celu uzyskania stopnia naukowego.
Dyskredytować – kompromitować kogoś, podważać zaufanie do kogoś, czegoś.
Dyskusja – (p.łc. discussio ‘dochodzenie, badanie’ od discutire, -cussum ‘rozbić, roztłuc’) 1. wymiana zdań na określony temat, która ma na celu przedstawienie różnych poglądów reprezentowanych przez rozmówców, skonfrontowanie ich i znalezienie wspólnego, ogólnie przyjmowanego za słuszny stanowiska. 2. nauk. jedna z najbardziej efektywnych metod nauczania polegająca na rozmowie nauczyciela z uczniami.
Dyskutant – osoba, która bierze udział w dyskusji.
Dystyngowany – (fr. distingué z łc. distinguere ‘oddzielić, odróżnić’) wyróżniający się wytwornym zachowaniem i nienagannym wyglądem zewnętrznym, pełen ogłady, taktu i elegancji.
Dzierlatka – wesoła, pełna optymizmu, młoda dziewczyna;
Efektywny – (łc. effectivus ‘skuteczny’) 1. wywołujący określony, zgodny z zamierzeniem skutek. 2. ekon. rzeczywisty, stanowiący różnicę pomiędzy wartością uzyskaną a zainwestowaną.
Efemeryczny – (gr. ephémeros ‘jednodniowy’) ulotny, szybko znikający; krótkotrwały.
Egoizm – (łc. ego ‘ja’) psychol. postawa życiowa charakteryzująca się uznawaniem jedynie swojej wartości, niechęcią, brakiem szacunku wobec innych; przeciwieństwo altruizmu; samolub; n.os. egoista.
Egotyzm – (fr. égotisme od łc. ego ‘ja’) psychol. tendencja do kierowania na siebie uwagi otoczenia; nadmierne, przesadne przejmowanie się sobą; n.os. egotysta (fr. égotiste).
Egzaltacja – (fr. exaltation ‘wychwalanie, ożywienie’) przesadne demonstrowanie uczuć, nieadekwatne do poziomu emocjonalnego sytuacji, oraz nadmierne lub pełne zaangażowania i zachwytu wyrażanie myśli.
Egzaltowany – łatwo popadający w stan zachwytu, uwielbienia; przesadny w czynach i słowach.
Egzegeta – (gr. eksegetés ‘objaśniacz’) 1. w antycznej Grecji – osoba objaśniająca sny i przepowiednie. 2. nauk. specjalista od objaśniania tekstów, gł. starożytnych i biblijnych.
Egzekwie – (łc. exsequiae ‘pogrzeb’) religiozn. ogół ceremonii pogrzebowych; w Kościele katol. także nabożeństwa przy zmarłym odprawiane przed mszą żałobną.
Egzemplifikacja – (ś.łc. exemplificatio od łc. exemplum ‘przykład’ + facere ‘czynić’) nauk. posługiwanie się, dokumentowanie, udowadnianie czegoś za pomocą przykładów.
Egzystencja – (łc. existentia) 1. istnienie, bycie, życie. 2. filoz. w egzystencjalizmie – pojęcie oznaczające właściwy dla każdego człowieka, jako swojego własnego twórcy, sposób istnienia.
Ekscentryczny – (fr. excentrique z ś.łc. excentricus) 1. odśrodkowy, odbiegający od właściwego środka, odchylony od niego. 2. odbiegający od normy, dziwaczny, oryginalny, ekstrawagancki.
Ekshibicjonizm – (łc. exhibere, exhibitum ‘przedstawić, dać poznać’) 1. psych. dewiacja seksualna charakteryzująca się obnażaniem narządów płciowych przed innymi osobami, przeważnie odmiennej płci. 2. przen. upublicznianie pewnych faktów z własnego życia prywatnego; n.os. ekshibicjonista.
Ekstrapolacja – (przez analogię do wyrazu interpolacja z ekstra- zastępującym inter-) 1. mat. wyznaczenie wartości danej funkcji poza jej znanym przedziałem, dokonywane na podstawie ogólnej postaci funkcji. 2. stat. przewidywanie własności całego badania na podstawie przeanalizowanej już części; prognozowanie.
Ekumenizm – lub ruch ekumeniczny (z gr. οικουμένη - oikumene- wszechświat) - ruch w obrębie chrześcijaństwa dążący do przywrócenia pomiędzy rozlicznymi wyznaniami chrześcijańskimi pierwotnej jedności w ramach jednego, świętego, powszechnego i apostolskiego Kościoła. Głównym narzędziem ekumenizmu jest dialog i wspólna modlitwa, które nie mają na celu pochopnego zacierania różnic, lecz odkrycie jedności opartej na prawdzie i miłości Chrystusa.
Ekwiwalencja – (łc. aequivalere ‘mieć taką samą wartość’) 1. równoważność wartości, zakresów. 2. mat. równoważność zdań logicznych p i q połączonych spójnikiem „wtedy i tylko wtedy, gdy”.
Ekwiwalent – (łc. aequivalens, -ntis od aequivalere ‘mieć taką samą wartość’) rzecz przedstawiająca tę samą wartość, a mająca inną postać, np. e. pieniężny.
Elastyczny – (n.łc. elasticus ‘sprężysty, elastyczny’ z gr. elastós, elatós ‘kowalny, rozciągliwy’) 1. posiadający właściwości sprężyste, wyginający się z możliwością szybkiego powrotu do stanu początkowego; giętki, łatwy do rozciągnięcia. 2. przen. szybko dostosowujący się do odmiennych (zmienionych) warunków.
Emancypacja – (łc. emancipatio) 1. w antycznym Rzymie uwolnienie się syna spod władzy ojcowskiej. 2. społ. uwolnienie od dotychczasowej zależności, ograniczeń na rzecz równouprawnienia, równego dostępu do czegoś. 3. e. kobiet – zrównanie w prawach politycznych i społecznych kobiet z mężczyznami.
Embrion  - zarodek. Stadium rozwoju organizmu pomiędzy zygotą a wykluciem się z jaja lub urodzeniem. U człowieka określenie embrion stosuje się zwykle do końca 8 tygodnia rozwoju. Od 9 tygodnia do końca ciąży rozwijający organizm nazywa się płodem.
Emfaza – (z greki "odbicie, naciski"), położenie silnego, emocjonalnego nacisku na pewne zdania, wyrazy lub sylaby. Patos, przesada, afektacja.
Emigracja – (fr. émigration z łc. emigratio ‘wyprowadzenie się’ od emigrare ‘wynieść, wyprowadzić się’) społ. dobrowolne opuszczenie ojczyzny i osiedlenie się za granicą; wychodźstwo.
Emocja – (fr. émotion z łc. emovere, emotum ‘wyruszyć, wzruszać’) silne przeżycie, pobudzenie związane z uczuciami radości, gniewu, lęku itp.
Emocjonalność – skłonność do wzruszeń, uczuciowość.
Empatia – (gr. empatheía) psychol. zdolność, świadomość, przekonanie o przeżywaniu uczuć innych osób; pełne wczuwanie się w uczucia innych osób, przypisywanie sobie takich możliwości i odczuć.
Empiryczny – (fr. empirique z gr. émpeiros ‘doświadczony, praktyczny’) oparty na doświadczeniu, obserwacji; poznany przez doświadczenie.
Enigmatyczny – zagadkowy, tajemniczy.
Entomologia – (gr. éntomon ‘owad’ od éntomos ‘ponacinany’ + lógos ‘nauka’) 1. zool., staroż. określenie od Arystotelesa oznaczające ogół stawonogów, które mają ciało podzielone na segmenty i członowane odnóża, stąd ich nazwa. 2. zool. współczesna nauka zajmująca się owadami, gł. ich anatomią, metamorfozą, rozwojem, klasyfikacją i zastosowaniem.
Entropia – (gr. entropía ‘wykręt, unik’) 1. mat. funkcja prawdopodobieństwa zmiennej losowej wyznaczająca nieokreśloność układu, zmniejszająca swoją wartość w miarę wyodrębniania poszczególnych wartości. 2. fiz. ‹s.› S, funkcja stanu oznaczająca miarę stopnia nieuporządkowania określonego układu fizycznego, wynikająca z drugiej zasady termodynamiki. 3. tech., biol. e. informacyjna – nieokreśloność źródła, z którego są dostarczane (wysyłane) wiadomości.
Epifity – (gr. epí ‘na’ + phytón ‘roślina’) bot. rośliny, które żyją na drzewach, krzewach lub długotrwałych roślinach zielnych niebędące ich pasożytami
Epistemologia – (gr. epistéme ‘wiedza, doświadczenie’ + lógos ‘nauka’) filoz. dział zajmujący się ogółem teoretycznych zagadnień związanych z poznaniem; n.os. epistemolog.
Epizod – (gr. epeisódion) 1. zdarzenie krótkotrwałe lub o niewielkim znaczeniu. 2. lit. element, fragment utworu literackiego stanowiący treściową całość, ściśle lub luźno związany z główną akcją dzieła. 3. muz. dający się wyodrębnić charakterem od reszty utworu fragment dzieła muzycznego, gł. fugi lub ronda. 4. film, teatr niewielka, podrzędna rola w filmie lub przedstawieniu
Epizodyczny – krótkotrwały, rzadko zdarzający się; mający niewielkie znaczenie.
Erudycja – (łc. eruditio ‘naukowe wykształcenie’) wszechstronna znajomość wielu dziedzin nauki, umiejętność fachowej dyskusji na każdy niemal naukowy temat; oczytanie, książkowa wiedza; n.os. erudyta (łc. eruditus ‘wykształcony, biegły’).
Establishment – niewielka liczba ludzi wpływowych, którzy mają autorytet.
Estyma - (fr. estime) szacunek, poważanie, respekt.
Ethernet – (ang. ether ‘eter’ + net ‘sieć’) infor. lokalna sieć (np. przemysłowa) działająca na zasadzie magistrali, gdzie do jednego kabla przenoszącego dane przyłączona jest większa określona liczba użytkowników.
Etiologia – (gr. aitía ‘powód, przyczyna’ + lógos ‘nauka’) 1. nauka zajmująca się wyjaśnianiem przyczyn i powodów występowania określonych zjawisk, procesów, stanów. 2. med. dział zajmujący się przyczynami chorób.
Etnografia – (etno- + gr. gráphein ‘pisać’) społ. nauka zajmująca się kulturą różnych ludów (narodów, grup etnicznych), jej zróżnicowaniem, występowaniem i wskazywaniem ich cech charakterystycznych; ludoznawstwo.
Etnologia – (etno- + gr. lógos ‘nauka’) społ. etnografia; także jako nauka porównawcza różnych narodów i kultur, zwł. starożytnych.
Etos – (gr. éthos ‘obyczaj, zwyczaj’) 1. społ. ogół norm i wartości etycznych, które są ogólnie akceptowane w danym czasie historycznym i miejscu oraz regulują wzajemne relacje poszczególnych członków społeczności. 2. arch., staroż. pełne powagi, harmonii, piękna i majestatu dzieło malarskie lub rzeźba; przeciwieństwo patosu
Eugenika – 1. biol. system poglądów uznających możliwość genetycznego doskonalenia człowieka przez przekazywanie cech pozytywnych osobników wyselekcjonowanych. 2. nauka zajmująca się sprawą genetycznego przekazywania dziedzicznych cech pozytywnych wytworzonych w organizmach poprzez selekcję i stwarzanie optymalnych warunków rozwoju.
Euhemeryzm – (naz. Euhemer (gr. Euhémeros) z Messany, filozof i pisarz gr. z przeł. IV i III w. p.n.e.) filoz., religiozn. pogląd uznający, że bogowie i ich wizerunki powstały w wyniku ubóstwienia wielkich ludzi, np. herosów, władców.
Ewaluacja – (fr. évaluation) ekon. oszacowanie, ocena wartości.
Ewaluacja – to obiektywna ocena projektu, programu lub polityki na wszystkich jego etapach, tj. planowania, realizacji i mierzenia rezultatów. Powinna ona dostarczyć rzetelnych i przydatnych informacji pozwalając wykorzystać zdobytą w ten sposób wiedzę w procesie decyzyjnym. Często dotyczy ona procesu określenia wartości lub ważności działania, polityki lub programu. 
Ewolucja – (łc. evolutio ‘rozwinięcie’) 1. rozwój, proces zmian na formy coraz to bardziej złożone, skomplikowane. 2. biol. ogół procesów prowadzący do powstania ogromnego i zróżnicowanego współczesnego świata organicznego, od powstania życia na Ziemi, przez formy coraz bardziej złożone powstające na drodze różnicowania i rozwoju gatunków już istniejących. 3. muz. rozwój tematyki i motywów muzycznych następujący w kolejnych okresach historii muzyki. 4. sport skomplikowany ruch ciała (akrobacja) lub sterowanej maszyny w powietrzu, np. e. narciarska, lotnicza.
Exodus – (łc. z gr. éksodos ‘wyjście’) 1. religiozn. Exodus, Księga Wyjścia, druga księga Starego Testamentu przedstawiająca wyjście Izraelitów z Egiptu. 2. przen. masowa ucieczka ludności z danego terenu.
Ezoteryczny – (gr. esoterikós ‘wewnętrzny’) zamknięty dla ogółu, wydzielony dla określonej, wtajemniczonej grupy ludzi.
Feminizm – (fr. féminisme z łc. femina ‘kobieta’) społ. ruch społeczny na rzecz prawnego, polit. i społ. równouprawnienia kobiet powstały po rewolucji francuskiej w 1789 r; n.os. feminista, feministka (fr. féministe).
Filantrop – (gr. philánthropos) społ. osoba bezinteresownie pomagająca innym ludziom, dobroczyńca.
Flirt – (ang.) kokietowanie kogoś, delikatne uwodzenie słowem lub gestem; zalecanie się.
Fluktuacja – (łc. fluctuatio ‘zmienność’) fiz. chwilowe, lokalne odchylenie wartości danej wielkości fizycznej od jej wartości średniej, wynikające z atomowej budowy materii; wywołuje różne zjawiska, np. szumy w urządzeniach elektrotechnicznych są spowodowane f. prądu.
Forpoczta – (niem. Vorposten) 1. hist. najbardziej wysunięte miejsce, posterunek, oddział wojska. 2. przen. zwiastun kogoś lub czegoś.
Frazes – (fr. phrase z gr. phrásis ‘mówienie, wypowiedź’) pot. oklepane wyrażenie, zwrot bez głębszego sensu, banał, slogan.
Frustracja – (łc. frustratio ‘zawód, oiwanie’ od frustra ‘na próżno’) psychol. stan ogólnego zdenerwowania, niezadowolenia, spowodowany brakiem możliwości zaspokojenia przez jednostkę lub grupę jakiejś podstawowej potrzeby lub wynikający z napotkania niemożliwej do pokonania przeszkody; może wywoływać ogólnie lub punktowo skierowaną agresję, demonstracyjne okazywanie niezadowolenia itp; n.os. frustrat.
Fundamentalizm – (ś.łc. fundamentalis ‘podstawowy’ od łc. fundamentum ‘grunt, zasada, podstawa’) religiozn. skrajnie konserwatywny ruch religijny, odrzucający jakiekolwiek zmiany w doktrynie, obyczajach, religii itp.; obecnie widoczny szczególnie w islamie, przejawiający się w szerzeniu terroryzmu i zakładaniu państw wyznaniowych.
Fundamentalny – (ś.łc. fundamentalis) podstawowy, zasadniczy; trwały, niezmienny.
Furtian – religiozn. odźwierny w klasztorze;
Futurologia – nauk., społ. ogół badań, rozważań na temat możliwych zdarzeń w bliższej i dalszej przyszłości, stanowiący element prognostyczny dla opracowywania planów rozwoju gospodarczego, naukowego itp. przez naukowców, ekspertów.
Galanteria – (fr. galanterie) 1. elegancja, wytworność, szyk w zachowaniu i ubiorze. 2. drobne dodatki do ubioru.
Geriatria – (gr. géras ‘starość’ + iatreía ‘leczenie’) med., biol. nauka zajmująca się profilaktyką i leczeniem chorób wieku starczego oraz badaniem przebiegu procesu starzenia się ludzi, gerontologia
Glosolalia – (gr. glóssa ‘język, mowa’ + laleín ‘mówić’) 1. bezładne wykrzykiwanie w stanie ekstazy, np. uniesienia religijnego. 2. bezsensowne skojarzenia dźwiękowe w ludowych przyśpiewkach.
Groteska – (wł. grottesca) 1. szt., lit., muz. utwór literacki, muzyczny lub dzieło plastyczne o cechach prześmiewczych, o elementach karykaturalnie wyolbrzymiających. 2. szt. fantazyjny ornament roślinny.
Guwernantka, guwerner – przestarzałe określenie nauczyciela domowego, wychowawcy dzieci w zamożnych rodzinach.
Gwardian – (ś.łc. guardianus) religiozn. przełożony klasztoru, gł. franciszkanów.
Hagiografia – (gr. hagiographía od hágios ‘święty’ + gráphein ‘pisać’) 1. lit. dział piśmiennictwa obejmujący biografie świętych i zbiory legend na ich temat, zapoczątkowany przez gr. i łc. autorów chrześc. z III–V w. 2. przen. typ biografii przesadnie, często bezkrytycznie, wychwalającej opisywaną postać.
Hagiografia - dział piśmiennictwa chrześcijańskiego, który obejmuje żywoty świętych, legendy z nimi związane oraz opisy cudów.
Haker – (ang. hacker) — osoba zajmująca się łamaniem mechanizmów zabezpieczania danych w systemach (sieciach) komputerowych. W przeciwieństwie do krakera, zazwyczaj nie niszczy danych, lecz ukazuje luki i błędy stosowanych zabezpieczeń.
Handicap – || handikap [handikap] (ang.) 1. korzystna sytuacja ułatwiająca realizację zamierzeń. 2. sport. sztuczne wyrównanie szans przeciwników przez ułatwienie gorszemu zawodnikowi rywalizacji; fory.
Harmonia – (gr. harmonía ‘zgodność (dźwięków), współbrzmienie’) 1. ład, porządek, równowaga, całkowita zgoda; wzajemne uzupełnianie się wszystkich elementów. 2. filoz. koncepcja idealnego porządku świata lub wszechświata oparta na elementach różnych dla różnych systemów filoz., np. w platonizmie h. wynika z faktu stworzenia świata na wzór idei, o najdoskonalszym kształcie kuli; u stoików – jest wynikiem tego, że jest on rozumny, wieczny i nieskończony. 2. szt. w plastyce – połączenie elementów podobnych, odpowiednio stonowanych, współmiernych. 3. muz. nauka o budowie, łączeniu i następstwie dźwięków oraz akordów; także zgodne współbrzmienie dźwięków. 4. h. ręczna – instrument muzyczny rozciągany, złożony z miecha, stroików oraz dwóch klawiatur guzikowych.
Hedonista – zwolennik hedonizmu. Człowiek kierujący się w swoim życiu wyłącznie zasadą poszukiwania przyjemności, dążący do użycia, kierujący się zasadą "carpe diem" - chwytaj dzień, korzystaj z każdego dnia, nie marnuj mijających chwil, korzystaj z każdej okazji.
Heroizm – (fr. héroďsme z gr. héros ‘bohater, półbóg’) bohaterstwo.
Hierarcha – (gr. hierós ‘święty, potężny’ + arché ‘pierwsze miejsce, zarząd’) religiozn. tytuł biskupa w liturgii greckiej; także ogólnie zwierzchnik danego Kościoła.
Hierarchia – (łc. z gr. hierós ‘święty, potężny’ + arché ‘pierwsze miejsce, zarząd’) 1. układ elementów, spraw wg ich ważności, wartości, zwł. stanowisk, np. polit., wojskowych, uporządkowanych od najwyższych do najniższych wg przyjętego kryterium. 2. przestarz. rządząca grupa ludzi.
Hipochondria – chorobliwa, nieustająca i bezzasadna obawa o własne zdrowie i życie prowadząca do urojeń i fobii.
Hipokryzja – (gr. hypókrysis ‘część gry; gra aktorska’) dwulicowość, obłuda, fałsz;
Histologia – (histo- + lógos ‘nauka’) anat. nauka zajmująca się badaniem budowy, rozwoju i czynności tkanek, zmianami zachodzącymi w nich w wyniku działania czynników zewnętrznych, chorobowych itp.
Holistyczny – dotyczący całości, całościowy.
Holizm – (gr. hólos ‘cały’) 1. teoria rozwoju zapoczątkowana przez J.Ch. Smutsa, propagowana przez wielu angielskich biologów i filozofów na pocz. XX w., głosząca, że całość nie da się sprowadzić do sumy części, a świat podlega ewolucji, w czasie której powstają nowe całości. 2. w teorii i metodologii nauk społ. – pogląd odrzucający indywidualizm metodologiczny, głoszący, że zjawiska społ. tworzą układy całościowe. 3. pot. całościowe ujmowanie przebiegu zjawisk, zagadnień.
Homo novus – [homo nowus] (łc., dosł. ‘nowy człowiek’) nikomu nieznany człowiek, powołany na urząd, na stanowisko; parweniusz; dorobkiewicz; nowicjusz;
Homonimia – (gr. homónymos ‘równoimienny’) językozn. wyrażanie różnych znaczeń za pomocą identycznej formy językowej.
Hybryda – (łc. hibrida ‘mieszaniec’) 1. biol. mieszaniec powstały ze skrzyżowania dwóch różnych gatunków, ras, odmian. 2. przen. dziwoląg łączący cechy różnych osobników. 3. językozn. wyraz składający się z fragmentów pochodzących z różnych języków. 4. chem. orbital zhybrydyzowany.
Ideologia – (gr. idéa ‘idea, wizerunek’ + lógos ‘nauka’) społ., polit. zamknięty system różnego rodzaju pojęć, idei oraz koncepcji wspólnie wyznaczających cel i sposób działań lub określający poglądy jednostki lub grupy ludzi.
Idolatria – termin wprowadzony do religioznawstwa na określenie bałwochwalstwa, czyli oddawania czci przedmiotom wyobrażającym bóstwa (obrazom, rzeźbom). Jest ono zbliżone do fetyszyzmu, ale w idiolatrii przedmiotowi nie przypisuje się cech naturalnych (bałwochwalstwo).
Ikebana – sztuka układania kompozycji kwiatowych, pochodząca z Japonii.
Imigracja – (łc. immigrare ‘wprowadzić się, wciągnąć’) społ., polit. przybycie do obcego kraju, w celu zamieszkania tam.
Immanentny (łc. immanens, -ntis ‘pozostający w czymś’ od immanere ‘pozostawać wewnątrz’) filoz. będący wewnątrz czegoś, wewnętrzny; wynikający wyłącznie z natury samej rzeczy; istniejący w świadomości podmiotu; u I. Kanta: pozostający w granicach doświadczenia; i. krytyka – trzymająca się ściśle zasad przyjętych w danej dziedzinie wiedzy.
Implicite – (łc. od implicare ‘zawikłać, połączyć’) włącznie; domyślnie.
Implozja – (łc. in ‘w, do’ + plaudere, plausum ‘uderzać, tłuc’) 1. fiz. gwałtowne zgniecenie naczynia próżniowego przez wtłoczenie go do jego wnętrza, na skutek ciśnienia zewnętrznego; przeciwieństwo eksplozji 2. językozn. zwieranie się narządów mowy, pierwsza faza artykulacji spółgłosek zwarto-wybuchowych, zwarto-szczelinowych i niektórych półotwartych.
Import – (łc. importare ‘sprowadzać, przywozić’) ekon. kupno towarów i usług za granicą kraju.
Improwizacja – (fr. improvisation z łc. improvisus ‘nieprzewidziany, niespodziewany’) 1. działanie bez przygotowania, na poaniu, np. układanie wierszy, wygłaszanie mowy, komponowanie na oczach słuchaczy. 2. muz. w muzyce dżezowej – wprowadzanie ornamentów i motywów wariacyjnych do głównej linii melodycznej utworu w trakcie jego wykonywania.
Indeterminizm – (in- + determinizm – łc. determinare ‘ograniczać, wyznaczać’) filoz. pogląd przeciwstawny do determinizmu, głoszący niezależność zjawisk i zdarzeń od ogółu warunków ich wystąpienia oraz istnienie wolnej woli.
Indoktrynacja – (ang. indoctrination) systematyczne wpajanie określonych przekonań.
Indolencja - (łc. indolentia ‘nieczułość’) brak zaradności, nieporadność; zobojętnienie, nieczułość, bierność.
Industrializm – (łc. industria ‘nieustanna działalność, przemysł’) ekon., polit. doktryna polityczno-ekonomiczna zakładająca dominującą pozycję w krajowej gospodarce dla przemysłu ciężkiego; także przewaga przemysłu nad innymi gałęziami gospodarki.
Inercja – (łc. inertia ‘bezczynność, lenistwo’) 1. bierność, marazm. 2. fiz. niezmienność ruchu ciała materialnego; bezwładność.
Ingrediencje – (łc. ingrediens, -ntis ‘wchodzący’ od ingredi ‘wchodzić’) składniki mieszaniny, domieszki, dodatki, przyprawy.
Ingres – (łc. ingredi, ingressus ‘wchodzić, wstępować’) 1. religiozn. uroczyste objęcie diecezji przez nowego biskupa. 2. hist. uroczyste objęcie władzy przez zarządcę grodu.
Inkaust –  (gr. énkaustos ‘wypalony’) daw. atrament.
Innowacja – (p.łc. innowatio ‘odnowienie’ od innovare ‘odnowić, wznowić’) wprowadzenie czegoś nowego; nowość, reforma.
Instynkt – (łc. instinctus ‘popęd, natchnienie’) biol., psychol. przekazana genetycznie umiejętność wykonywania pewnych zachowań, czynności, które są wykonywane odruchowo.
Instynktowny – wykonany na zasadzie odruchu bezwarunkowego lub na podstawie przeczucia, intuicji.
Integracja – (łc. integratio ‘odnowienie’ od integrare ‘wznawiać, orzeźwiać’) 1. łączenie, grupowanie elementów, jednostek itp. 2. psych. stan osobowości, w którym następuje orzeźwienie jej rozwoju, występujący naprzemiennie ze stanem dezintegracji 3. ekon. i. gospodarcza – tworzenie systemu powiązań różnych gałęzi gospodarki; także proces łączenia się przedsiębiorstw. 4. polit. i. europejska – proces przyłączania do Unii Europejskiej nowych państw-członków, celem stworzenia jednolitego systemu gospodarczo-prawnego na całym kontynencie. 5. społ. i. społeczna – zespolenie i zharmonizowanie elementów zbiorowości społecznej.
Integracja – (łc. integratio ‘odnowienie’ od integrare ‘wznawiać, orzeźwiać’) 1. łączenie, grupowanie elementów, jednostek itp. 2. psych. stan osobowości, w którym następuje orzeźwienie jej rozwoju, występujący naprzemiennie ze stanem dezintegracji. 3. ekon. i. gospodarcza – tworzenie systemu powiązań różnych gałęzi gospodarki; także proces łączenia się przedsiębiorstw. 4. polit. i. europejska – proces przyłączania do Unii Europejskiej nowych państw-członków, celem stworzenia jednolitego systemu gospodarczo-prawnego na całym kontynencie. 5. społ. i. społeczna – zespolenie i zharmonizowanie elementów zbiorowości społecznej.
Inteligencja – (łc. intelligentia ‘pojętność’) 1. aktywność umysłowa człowieka określająca jego zdolność do przyswajania i wykorzystywania zdobytej już wiedzy. 2. społ. warstwa społeczna składająca się z ludzi wykształconych, zajmujących się pracą wymagającą znajomości teorii danej dziedziny.
Interdyscyplinarny – (inter- + łc. disciplina ‘nauka’) obejmujący swoim zakresem przynajmniej dwie dyscypliny naukowe; skupiający specjalistów wielu dziedzin.
Interfejs – (ang. interface) 1. tech. miejsce zetknięcia się działania dwóch różnych systemów i ich współdziałania. 2. infor. zdefiniowany sposób komunikacji użytkownika z programem lub urządzeniem komputerowym.
Internalizacja – (ang. internalization z łc. ) psychol. przyswajanie poglądów, postaw i wartości narzucanych z zewnątrz przez osobę lub grupę społeczną, np. rodziców, klasę w szkole, grupę rówieśników.
Internować – umieszczać pod przymusem w miejscu odosobnienia osoby podejrzane, niewygodne.
Interpretacja – (łc. interpretatio) 1. objaśnianie, próba wytłumaczenia czegoś; komentowanie tekstu, wypowiedzi, jakiegoś faktu. 2. praw. i. prawa – objaśnienie dotyczące możliwości zastosowania przepisów prawa; wykładnia prawa. 3. i. muzyczna – indywidualny sposób odczytu i wykonania zapisu nutowego przez artystę.
Interview – interwiew [interwiu] (ang.) wywiad prasowy, radiowy lub telewizyjny.
Interwał muzyczny – odległość między dwoma dźwiękami o różnej wysokości. Akustycznie wyraża się stosunkiem częstotliwości drgań.
Intrata – (wł.) ekon. zysk, dochód.
Intuicja – (p.łc. intuitio od intueri, intuitus ‘przypatrywać się; rozważać’) 1. wrodzony dar przewidywania; przeczucie, wyczucie. 2. psychol. wewnętrzne przekonanie o mającym nastąpić zdarzeniu, na którego zaistnienie nie ma realnych przesłanek. 3. filoz. metoda poznania przez przeczucie istnienia prawdy.
Intuicjonizm – (p.łc. intuitio od intueri, intuitus ‘przypatrywać się; rozważać’) filoz. kierunek filozoficzny teorii poznawczej powstały w XX w., uznający intuicję za jedyny wartościowy sposób poznania.
Inwentaryzacja – (p.łc. inventarium ‘spis’ od łc. invenire, inventum ‘odkrywać; dowiadywać się przez badanie’) 1. kontrolny spis towarów, rejestr posiadanych eksponatów itp. 2. ekon. ogół czynności ustalających rzeczywisty stan aktywów i pasywów przedsiębiorstwa, np. według spisu towarów, wykaz środków i porównanie ich z zapisem księgowym.
Inwigilacja – (łc. invigilare ‘pilnować’) tajna obserwacja kogoś; śledzenie, szpiegowanie.
Inwitacja – (łc. invitatio) zaproszenie.
Izochronizm – (izo- + gr. chrónos ‘czas’) fiz. własność ruchu wahadła matematycznego, w którym okres wahań uznaje się za stały.
Jurysdykcja – (łc. iurisdictio ‘władza sądownicza’) praw. prawo do sądzenia, rozstrzygania spraw spornych, jakie przysługuje państwu; także zakres możliwości prawnych co do osoby, terytorium lub rzeczy.
Kakofonia – (gr. kakophonía ‘złe brzmienie’ od kakós ‘zły’ + phoné ‘głos, dźwięk’) muz. nieskoordynowana, drażniąca dla ucha muzyka, całkowity brak współbrzmienia; dysharmonia, dysonans dźwięków.
Katalizator – (gr. katálysis ‘rozwiązanie, rozłożenie’) substancja aktywna zmieniająca szybkość reakcji chemicznej lub procesu technologicznego.
Katharsis – (gr. oczyszczenie) to uwolnienie cierpienia, odreagowanie zablokowanego napięcia, stłumionych emocji, skrępowanych myśli i wyobrażeń, które podlegały kontroli mechanizmów obronnych, ego lub kontroli społecznej (persony jednostki). Uwolnieniu podlegają przede wszystkim kompleksy psychiczne, które dezorganizowały funkcje ego i niepokoiły świadomość. 
Kerning – odstępy między dwoma znakami w wyrazie.
Kloszard – (fr. clochard) człowiek bezdomny, żebrak, włóczęga.
Kolekta – (ś.łc. collecta ‘modlitwa zbiorowa; zbiórka’ od łc. colligere, collectum ‘zgromadzić; zebrać’) 1. religiozn. w Kościele katol. – modlitwa mówiona lub odczytywana przez księdza w czasie mszy. 2. zbiórka pieniędzy w czasie mszy.
Kolektywizm – (łc. collectivus ‘zbiorowy’) społ., ekon. komunistyczna i socjalistyczna zasada wspólnego wytwarzania i wspólnej własności wszystkich środków produkcji.
Kolportaż – (fr. colportage od col ‘szyja’ + portage ‘noszenie’) 1. rozprowadzanie wydawnictw gazetowych, książkowych i płytowych wśród odbiorców lub prenumeratorów. 2. rozpowszechnianie czegoś.
Komfort – (ang. comfort ze st.-fr. confort ‘poparcie; pomoc’) ogół warunków, które zapewniają wygodę i elegancję życia.
Kompetencje – teoretyczna wiedza, praktyczne umiejętności oraz cechy osobowe to istota kompetencji. Mówiąc inaczej, jest to zbiór tego co pracownik umie zrobić, zarówno w zakresie wiedzy na temat tego co trzeba wykonać, jak wykonać oraz psychologicznego nastawienia do zadania (czyli tego, w jaki sposób pracownik działa wykonując zadanie). Kompetencje to nie tylko same umiejętności ani też nie są to jedynie cechy osobowości – to połączenie tych rzeczy, które w efekcie dają nam zróżnicowanie między poszczególnymi pracownikami (i to, że jedna osoba wykona swoje zadanie doskonale a inna nieco gorzej).
Kompetentny – 1. uprawniony do działania w danej sprawie, posiadający do jej wykonania. 2. posiadający wiedzę i kwalifikacje z danej dziedziny na poziomie umożliwiającym rzeczową i specjalistyczną ocenę faktów z nią związanych.
Kompromis – (łc. compromissum ‘układ, przyrzeczenie’) ustalenie, uzgodnienie czegoś na drodze wspólnych ustępstw, ugoda; zrezygnowanie z pewnych warunków w celu osiągnięcia pożądanych korzyści.
Koncepcja – (łc. conceptio ‘objęcie, ułożenie; poczęcie’) 1. pomysł na coś, obmyślony plan realizacji lub rozwiązania czegoś. 2. daw., med. poczęcie, fakt zajścia w ciążę.
Kondolencja – (łc. condolere ‘odczuwać ból’) gł. w lm. – wyrazy współczucia składane komuś z powodu śmierci bliskiej mu osoby.
Kondominium – (łc. con- ‘współ-’ od cum ‘z, razem z’ + dominium ‘posiadłość’) polit. terytorium administrowane wspólnie przez dwa lub więcej państw.
Konferencja – (fr. conférence z p.łc. conferentia od łc. conferre ‘zbierać, skupić’) spotkanie, posiedzenie przedstawicieli określonych grup ludzi lub osób zainteresowanych, celem omówienia spraw lub zagadnień stanowiących przedmiot jego zwołania; zebranie, narada.
Konformizm – (łc. conformare ‘nadawać kształt’) społ., psychol. postawa społeczna jednostki charakteryzująca się postępowaniem zgodnym z obowiązującymi zasadami, wartościami, poglądami, przystosowaniem się do nich; także uległe zachowanie się jednostki wobec grupy lub otoczenia.
Koniunktura – (ś.łc. coniunctura od łc. coniungare, coniunctum ‘złączyć; połączyć się’) 1. ogół warunków, które mają wpływ na określone działania, gł. sprzyjających rozwojowi czegoś. 2. ekon. ogół wskaźników życia gospodarczego w kraju, które obrazują stan jego gospodarki lub pewnej jego części oraz pozwalają określić przyszły możliwy do osiągnięcia poziom aktywności gospodarczej.
Koniunktura - to in. stan, położenie, sytuacja, słowo to wymaga więc dodatkowego przymiotnika oceniającego Wielu o tym zapomina, uważając, że słowo koniunktura samo w sobie oznacza zjawisko pozytywne: nie: Gospodarka polska weszła w okres koniunktury/ Gospodarka polska weszła w okres dobrej koniunktury. 
Koniunkturalizm - kierowanie się własnym interesem, egoizm.
Konkubina – (łc. concubina ‘kochanka, nałożnica’) społ. kobieta trwale pozostająca z mężczyzną w związku pozamałżeńskim.
Konsekracja – (łc. consecratio ‘poświęcenie’ od consecrare, -atum ‘poświęcać’) 1. religiozn. w Kościele katolickim – część mszy św., kiedy odbywa się poświęcenie chleba i wina; przeistoczenie. 2. udzielenie kapłanowi święceń biskupich. 3. uroczyste poświęcenie obiektu przeznaczonego do celów związanych z kultem religijnym, np. k. świątyni, ołtarza. 4. religiozn., polit. koronacja nowego króla przeprowadzona zgodnie z religijnym rytuałem.
Konsekutywny – (fr. consécutif) następujący po sobie, kolejny; następczy.
Konsekwencja – (łc. consequentia ‘następstwo’ od consequi ‘iść za kimś’) 1. następstwo jakiegoś działania; skutek, wynik, rezultat. 2. postępowanie ściśle oparte na założeniach realizowanych w ustalonym porządku; działanie logiczne i stanowcze, w którym kolejny etap wynika z poprzednich.
Konsekwentny – (łc. consequens, -ntis ‘idący za kimś’ od consequi ‘iść za kimś’) postępujący zgodnie z ustalonym porządkiem, działający logicznie i stanowczo od początku do końca; nacechowany konsekwencją.
Konsensualny – (łc. consensus ‘zgodność, zgoda’) praw. wynikający ze zgodnych oświadczeń woli dwóch stron.
Konsensus – (łc. consensus ‘zgodność, zgoda’) porozumienie, ustalenie rozwiązania kompromisowego; zgodność opinii, zeznań, dowodów itp.
Konskrypcja – (łc. conscriptio ‘spisanie’ od conscribere ‘spisywać; werbować do wojska’) zaciąg, pobór do wojska.
Konsolidacja – (p.łc. consolidatio ‘zespolenie’ od łc. consolidare, -atum ‘czynić trwałym, umacniać’) 1. połączenie, zjednoczenie (się); umocnienie swojej pozycji. 2. ekon. k. długu – połączenie w jedną kilku poży (kredytów) od tego samego wierzyciela w celu zmniejszenia kosztów obsługi, przeważnie z wydłużeniem okresu spłaty. 3. fizjol. k. pamięci – proces zmiany pamięci świeżej w trwałą.
Konsolidować – (łc. consolidare, -atum ‘czynić trwałym, umacniać’) 1. jednoczyć, umacniać. 2. ekon. przeprowadzać konsolidację.
Konsonans – (łc. consonans ‘współbrzmiący’ od consonare ‘razem brzmieć; zgadzać się’) 1. lit. rym niedokładny. 2. muz. zgodne, harmonijne współbrzmienie dźwięków, przeciwieństwo dysonansu.
Konstatacja – (fr. constatation) stwierdzenie faktu.
Konstruktywny – (ś.łc. constructivus ‘związany z konstrukcją’) twórczy, wnoszący coś nowego.
Kontaminacja – (p.łc. contaminatio ‘zetknięcie; skażenie’ od łc. contaminare ‘skazić; zetknąć’) 1. połączenie, pomieszanie dwóch lub więcej czynników, zdarzeń, wątków lub zagadnień w jedną całość. 2. językozn. skrzyżowanie (tzn. częściowe nałożenie na siebie) dwu tego samego rzędu jednostek językowych, w wyniku czego powstaje nowy element językowy, np. chudy + cherlawy = chuderlawy; k. frazeologiczna – skrzyżowanie dwóch różnych związków frazeologicznych; niezamierzona k. uważana jest za błąd językowy.
Kontentować – (fr. contenter) 1. cieszyć się, być z czegoś zadowolonym. 2. k. się – zadowalać się czymś, poprzestawać na tym.
Kontestacja – (łc. contestatio ‘wezwanie świadków’) społ. okazywanie swojego sprzeciwu, protestowanie, buntowanie się, kwestionowanie określonych tez lub tendencji politycznych, religijnych, społecznych itp.; n.os. kontestator.
Kontrahent – (łc. contrahens, -ntis ‘zawierający umowę’ od contrahere ‘ściągać; zawierać umowę’) osoba lub instytucja, która zamierza zawrzeć umowę określoną przez drugą stronę.
Konwokować – (łc. convocare) wzywać, zwoływać.
Koordynacja – (p.łc. coordinatio) 1. zorganizowane, uporządkowane współdziałanie. 2. fizjol., psychol. zharmonizowanie, zgranie ze sobą różnych czynników umożliwiających wykonanie określonego działania, np. k. wzrokowo-ruchowa.
Korelatywny – (łc. cor- ‘współ-’ od cum ‘z, razem z’ + relativus ‘odnoszący się do czegoś’) współzależny, wykazujący korelację z innym; taki, który zależy obustronnie lub naprzemiennie od innego elementu lub cechy.
Koteria – (fr. coterie) społ. grupa osób ściśle powiązana wspólnymi interesami; klika.
Kreacyjny, kreatywny – (łc. creatio ‘tworzenie’) powodujący powstanie czegoś, twórczy.
Kryptologia – (krypto- + gr. lógos ‘nauka’) nauka zajmująca się tworzeniem i odczytywaniem informacji pisanych szyfrem; obejmuje zagadnienia bezpiecznej komunikacji.
Ksenofobia – (gr. ksénos ‘obcy’ + phóbos ‘strach’) społ., psychol. postawa charakteryzująca się przesadnie okazywaną obawą, niechęcią lub wrogością w stosunku do cudzoziemców i tego co zagraniczne; n.os. ksenofob.
Kubatura – (łc. cubus ‘sześcian’ z gr. kýbos) metrol. miara pojemności i objętości wyrażana w metrach sześciennych, stosowana np. przy określaniu objętości zbiornika, budynku.
Lakoniczny – (gr. Lakonikós ‘lakoński, spartański’ od Lákon ‘Lakończyk, Spartanin’) krótko, zwięźle wyrażony, oszczędny w słowach.
Lapidarny – (łc. lapidarius ‘związany z kamieniami’ od lapis, -idis ‘kamień’) krótki, zwięzły, zawierający w kilku słowach całą ważną treść.
Latencja – (łac. latens, -ntis ‘ukryty’ od latere ‘być ukrytym, schowanym’) 1. fizjol. czas od wydzielenia hormonu do krwi do momentu wystąpienia efektów jego działania. 2. psych. okres utajnienia tendencji do występujących później zachowań.
Leasing – [lizin(g)] (ang.) ekon. forma dzierżawy polegająca na czasowym przekazaniu w odpłatne użytkowanie urządzeń, maszyn, środków transportu lub nieruchomości, z możliwością ich nabycia na własność przez użytkownika po upływie tego terminu.
Legislacja – tworzenie przepisów prawnych, ustawodawstwo, prawodawstwo.
Libertynizm – (fr. libertinisme) hist. ruch umysłowy rozwijający się we Francji w XVII w., oparty na materializmie oraz racjonalizmie, przeciwstawiony nurtowi scholastycznemu i tradycyjnemu systemowi organizacji społeczeństwa.
Lingwistyka – (ang. linguistics z łc. lingua ‘język’) językozn. nauka o budowie, rozwoju i odmianach języka; językoznawstwo; lingwistyczny związany z nauką o języku lub nauką języka; językoznawczy.
Liryczny – (fr. lyrique, łc. liricus z gr. lyrikós ‘odnoszący się do liry’ od lýra ‘lira’) 1. związany z liryką odnoszący się do niej. 2. nastrojowy, uczuciowy, pełen liryzmu. 3. lit. podmiot l. – skonstruowana w utworze lirycznym fikcyjna osoba wypowiadająca swoje przeżycia, doznania, refleksje, poglądy. 4. muz. głos l. – głos umożliwiający śpiewanie partii nastrojowych, gł. sopran (tenor) liryczny.
Lobby – wpływowa grupa osób wywierająca nacisk na ciała ustawodawcze lub decyzyjne, działająca w interesie określonych grup społecznych, instytucji.
Lowelas – (naz. R. Lovelace, gł. bohater powieści Clarissa ang. pisarza S. Richardsona, 1689–1761) żart. kobieciarz, uwodziciel.
Ludyzm – (łc. ludus ‘gra, zabawa; rozrywka’) psychol. skłonność lub potrzeba zabaw, rozrywek.
Makiawelizm – (naz. N. Machiavelli, polityk i pisarz florencki, 1469–1527) 1. polit. zasada prowadzenia polityki bez względu na środki, których trzeba użyć do osiągnięcia zamierzonego celu politycznego. 2. postawa życiowa cechująca się bezwzględnym dążeniem do celu, obłudą, cynizmem.
Maksyma – (fr. maxime z p.łc. sententia maxima ‘myśl najważniejsza’ od łc. sententia ‘zasada; myśl’ + maxima ‘największa’ r.ż. od maximus stopień najwyższy od magnus ‘wielki’) wyrażona w kilku słowach zasada postępowania; sentencja, złota myśl.
Manuskrypt – (łc. manuscriptum) 1. rękopis. 2. poligr. tekst (ręczny lub maszynowy) przygotowany do druku.
Marazm – (fr. marasme z p.gr. marasmós ‘gaśnięcie, zanikanie’ od gr. maraínein ‘gasnąć; zanikać’) 1. zastój, apatia, bezwład, całkowite zniechęcenie. 2. med. silne wyczerpanie organizmu z powodu starości lub przewlekłej choroby, które powodują zmiany organiczne w korze mózgowej i stan znacznego osłabienia aktywności umysłowej.
Mariaż – (fr. mariage) społ. małżeństwo, związek małżeński.
Martyrologia – męczeństwo, cierpienie zwykle w odn. do grup społecznych lub narodu.
Maskulinizacja – (maskulinizować) 1. nadawanie czemuś cech męskich. 2. opanowanie danej dziedziny, zawodu itp. przez męską część społeczeństwa. 3. językozn. nadawanie końcówek rodzaju męskiego formom innego rodzaju. 4. med. ujawnianie się trzeciorzędowych męskich cech płciowych u kobiety, gł. w wyniku powstania zaburzeń hormonalnych powodujących wydzielanie większej ilości męskich hormonów płciowych, zwłaszcza testosteronu.
Matryca – (niem. Matrize z łc. matrix, -icis ‘macica’) 1. poligr. wklęsła forma do odlewu czcionek lub stanowiąca odcisk składu zecerskiego, do sporządzenia stereotypów. 2. chem. składniki analizowanej próbki, które nie są składnikami wykrywanymi lub oznaczanymi. 3. infor. złożony, wielowyjściowy układ logiczny jednakowych elementów, przedstawiony w postaci tablicy (siatki). 4. tech. narzędzie kuźnicze złożone zwykle z dwóch płyt z wykrojem wykuwanego przedmiotu; foremnik. 5. przen. wzór do powielania, kopiowania czegoś.
Megalomania – (gr. megalo- ‘wielko-’ + mania – p.łc. z gr. manía ‘szał’) psychol., społ. postawa nacechowana przesadnym poczuciem własnej wartości, swoich możliwości, wiedzy; mania wielkości; n.os. megaloman.
Melancholia – (p.łc. z gr. melancholía ‘depresja psychiczna spowodowana rozlaniem się w człowieku czarnej żółci’ od mélaina ‘czarna’ + cholé ‘żółć’) przygnębienie, smutek, nastrój zadumy nad sensem życia; także głęboka depresja psychiczna, chandra.
Mentalność – charakterystyczny sposób myślenia i odnoszenia się do rzeczywistości, wynik przyjęcia określonych zasad i wartości, które wyznaczają sposób zachowania jednostki lub grupy społecznej. 
Mentalność – psychol. charakterystyczny dla osoby lub grupy sposób myślenia, usposobienie, trwałe nastawienie psychiczne; umysłowość.
Merkantylny – (ang., fr., wł. mercantile z łc. mercari ‘handlować’) ekon. handlowy, kupiecki, nastawiony na zysk.
Merytokracja – (ang. meritocracy z łc. meritum ‘zasługa’ + gr. krátos ‘władza’) polit. futurologiczna koncepcja rządów osób wybitnie uzdolnionych, najbardziej kompetentnych w danej dziedzinie, które uzyskują władzę w wyniku swoich zasług.
Merytoryczny – (niem. meritorisch od Meritum ‘meritum’ na wzór łc. meritorius ‘zasłużony’ od meritus ‘zasługa’) ściśle związany z omawianym zagadnieniem, dotyczący treści sedna sprawy, nie zaś jej strony zewnętrznej, formalnej.
Metodologia – (metoda + gr. lógos ‘nauka’) nauk. nauka zajmująca się tworzeniem i doskonaleniem metod badań naukowych w ramach różnych dziedzin, dla umożliwienia ciągłego ich rozwoju.
Mezalians – małżeństwo z osobą niższego stanu, niższej klasy majątkowej
Miazmaty – (gr. míasma, -atos ‘plama, splamienie’ od miaínein ‘plamić’) 1. med. daw. określenie trujących wyziewów z rozkładających się ciał, zarazki chorobotwórcze niezdrowe powietrze. 2. przen. złe, szkodliwe demoralizujące wpływy.
Migracja – (z łacińskiego migratio – wędrówka), przemieszczanie się mieszkańców kraju lub regionu.
Mistyk – (fr. mystique z łc. micticus ‘mistyczny’) religiozn., filoz. zwolennik mistycyzmu; osoba dążąca do przeżywania stanów mistycznego kontaktu z Bogiem.
Mistyka – (gr. mistyfikos ‘tajemny’) 1. ponadzmysłowe, ponadracjonalne doświadczenie religijne, oparte na indywidualnej kontemplacji, nie zawsze zgodne z doktrynalnymi zasadami danej wiary; zapisy doświadczenia mistycznego przyjmują postać np. wizji, proroctw. 2. religijność oparta na mistycyzmie.
Mit – (p.łc. mythus z gr. mýthos ‘wypowiedź; bajka’) 1. próba intuicyjnego wyjaśnienia za pomocą opowieści o wyraźnych personifikacjach i symbolice zjawisk powstania, istnienia i rozwoju wszechświata i jego poszczególnych elementów, bóstw, losu ludzkiego i samych ludzi, zagadnień, etycznych; w m. zazwyczaj są opisywane wydarzenia nadprzyrodzone, które zachodzą przy udziale sił nadnaturalnych (np. bogów, demonów, herosów) i stanowią tło objaśnianego zjawiska. 2. zmyślony sąd na temat jakiejś osoby, faktu, zdarzenia.
Mobbing – (ang. to mob - rzucać się na kogoś), zwany również ganging up on someone, bullying, psychological terror, psychiczne nękanie w miejscu pracy lub szkole, odbywające się w sposób systematyczny i ukierunkowany. Obejmuje wrogie, nieetyczne zachowanie się szefa lub współpracowników w stosunku do wybranej osoby. Prowadzi często do depresji lub samobójstwa ofiary. Po raz pierwszy pojęcie to wprowadził do psychologii pracy niemiecki psycholog Heinz Leymann. W 1984 ukazał się pierwszy raport na ten temat opublikowany przez The National Board of Occupational Safety and Health in Stockholm.
Modalność – 1. filoz. charakterystyka zjawisk na podstawie sposobu ich istnienia. 2. filoz., log. sposób klasyfikacji zdań oparty na stopniu pewności wyrażanego przez nie sądu; podział na typy zdań modalnych. 3. językozn. stosunek mówiącego do treści wypowiedzi, wyrażany zwykle za pomocą odpowiedniego trybu czasownika, także partykuł przysłówków, utartych zwrotów itp.
Monodrama – (z języka greckiego monos - „jeden”), utwór dramatyczny, w którym występuje jeden wykonawca, kierujący wypowiedź do domniemanego partnera bądź widowni. Forma znana już w starożytnej Grecji, stosowana dziś w teatrze (monodram) jako część składowa przedstawienia bądź samodzielne widowisko.
Monopol – (gr. monopolía od mónos ‘jedyny’ + poleín ‘sprzedawać’) 1. ekon. związek przedsiębiorstw, które całkowicie lub w dużej większości kontrolują rynek i wykorzystują to dla narzucenia wyższych cen, dla osiągnięcia ponadprzeciętnych zysków. 2. sytuacja, w której dzięki występowaniu określonych warunków, złóż itp. o dużym zapotrzebowaniu tylko w jednym miejscu wytwórca produktu uzyskuje ponadprzeciętny zysk z jego sprzedaży. 3. wyłączne prawo do produkcji czegoś lub handlu danym towarem, przysługujące jednej osobie, grupie osób albo państwu.
Monoteizm – (mono- + theós ‘bóg’) religiozn. wiara w istnienie jednego Boga, uznawanego za jedynego, np. w chrześcijaństwie, islamie.
Morfologiczny – związany z morfologią charakteryzowany ze względu na budowę, strukturę, kształt.
Motyw – (fr. motif, niem. Motiv ze ś.łc. motivus ‘ruchomy’ z łc. movere, motum ‘poruszać’) 1. psychol., filoz. powód, przyczyna danego działania lub zachowania się; pobudka. 2. lit. element konstrukcyjny utworu literackiego możliwy do tematycznego wyodrębnienia, np. pewien schemat zdarzeń, określone przeżycie bohatera, charakterystyczny przedmiot. 3. muz. podstawowy element składowy linii melodycznej; zwrot melodyczny.
Motywacja – (fr. motivation od motif ‘motyw’) psychol., filoz. podanie motywów działania, uzasadnienie czegoś wystąpieniem określonych przyczyn, powodów; zespół motywów, które powodują określone postępowanie człowieka.
Motywować – (fr. motiver od motif ‘motyw’) przedstawiać motywy danego postępowania, zachowania się; objaśniać jakieś działanie, tłumaczyć je.
Nacjonalizm – (fr. nationalisme od national ‘narodowy’ od nation ‘naród’ z łc. natio) społ., polit. ideologia, ruch polityczny oraz typ postawy społeczno-politycznej, które za najważniejszy uznają interes własnego narodu, podporządkowując mu całość działań politycznych oraz uznając niepodległe państwo za najlepszy model organizacji społeczności złączonej wspólnym pochodzeniem, językiem, kulturą i historią; uznawanie nadrzędności celów własnego narodu może prowadzić do ksenofobii, nietolerancji, a w skrajnych postawach do szowinizmu.
Narcyzm - bezkrytyczny podziw dla własnej osoby , zachwycanie się swoim wyglądem urody. 
Neofita – (fr. néophyte z p.łc. neophytus ‘nowo nawrócony’ z gr. neóphytos ‘nowo zasadzony; nowo nawrócony’) 1. religiozn. nowo nawrócony wyznawca religii, gł. chrześcijanin. 2. nowy, gorliwy zwolennik danej dziedziny, doktryny, ideologii itp.
Neurotyk – (gr. neúron ‘ścięgno; nerw’) med. osoba chora na nerwicę, cechująca się reakcjami nerwicowymi.
News – [njus] (ang.) ważna wiadomość, informacja, wydarzenie prasowe.
Nihilizm – obojętność wobec życia, wiary, prawa. Światopogląd odrzucający istnienie systemów politycznych, norm etycznych itp. Kontynuatorem nihilizmu był Nietzsche – postulował on usuniecie wartości hamujących człowieka przed działaniem, narzucających mu poczucie winy. Nietzsche uważał, że Chrześcijaństwo narusza normy moralne, ogranicza społeczeństwo, podobnie jak historia, która hamuje rozwój jednostek silnych, gloryfikując słabe
Nisza – (fr. niche) 1. arch. wnęka w ścianie lub murze. 2. geol. wgłębienie w skale; także wgłębienie w terenie w miejscu wypływu źródła. 3. biol. n. ekologiczna – zespół czynników i obszar niezbędny do funkcjonowania danego organizmu. 4. ekon. n. rynkowa – wąska grupa, wyselekcjonowanych cechami towarów, nabywców.
Nomen omen – (łc.) w nazwisku tkwi wróżba; charakter objawia się w imieniu osoby.
Nomenklatura – (łc. nomenclatura ‘spis imion’) 1. nauk. ogół nazewnictwa, terminologia stosowana w określonej dziedzinie nauki, sztuki, techniki; sposób nadawania nazw wg ściśle określonych reguł; nazywanie czegoś. 2. polit. grupa ludzi, która z ramienia danej władzy lub partii zajmuje kierownicze stanowiska w urzędach, instytucjach itp.
Nonszalancja – niedbałość w zachowaniu, bezceremonialność, lekceważenie innych.
Obiektywizm – (ang. objectivism, fr. objectivisme od ang. objective, fr. objectif ‘obiektywny; przedmiotowy’ ze ś.łc. obiectivus) bezstronność, rzeczowość, postawa badawcza wolna od uprzedzeń.
Obscena – (łc. lm. r.n. od obscenus ‘brudny; nieprzyzwoity’) 1. rzeczy nieprzyzwoite, bezwstydne, sprośności. 2. lit. utwory o takim charakterze, zawierające takie rzeczy.
Oligarchia – forma rządów polegająca na sprawowaniu władzy przez niewielką grupę ludzi. Najczęściej ludzie ci wywodzili się z arystokracji lub warstwy bogatych.
Omen – (łc.) wróżba, znak; przepowiednia, zapowiedź czegoś.
Opalizacja – (fr. opaliser od opale ‘opal’) gra kolorów wskutek rozszczepienia światła przez niektóre ciała stałe, płynne i kamienie np. opale; mienienie się ich barwami tęczy.
Oportunista – (fr. opportuniste od opportun ‘sprzyjający; dogodny’) osoba bez zasad, naginająca się do panujących okoliczności dla własnego zysku.
Opozycja – (łc. oppositio ‘stawianie naprzeciw’ od opponere, oppositum ‘przeciwstawiać’) 1. indywidualne lub grupowe przeciwstawienie się komuś lub czemuś; protest, opór. 2. polit. ugrupowanie polityczne o poglądach przeciwnych do prezentowanych przez partię rządzącą lub rząd. 6. astr. położenie planety w punkcie nieba przeciwległym do Słońca.
Ortopedia – specjalność lekarska, zajmująca się całością zagadnień związanych z nieprawidłowościami czynności i kształtu narządu ruchu, które powstały w następstwie wad, chorób i urazów i ograniczają sprawność narządów ruchu.
Ostentacja – (fr. ostentation z łc. ostentatio ‘pokazywanie; chełpliwość’) demonstracyjny sposób zachowania się mający na celu zwrócenie czyjejś uwagi.
Ostracyzm – (gr. ostrakismós ‘sąd skorupkowy’ od óstrakon ‘skorupka’) 1. powszechna dezaprobata, wykluczenie kogoś z towarzystwa lub grupy. 2. w antycznej Grecji zbiorowe głosowanie obywateli wskazujące osobę zagrażającą państwu, polegające na wypisaniu nazwiska osoby uznawanej za taką na glinianej skorupce; ten, kto otrzymywał najwięcej głosów, zostawał wygnany na 10 lat; sąd skorupkowy.
Paleontologia – (paleo- + gr. ón, óntos ‘będący; byt’ + lógos ‘nauka’) biol. złożona nauka zajmująca się badaniem świata roślin i zwierząt w dawnych epokach geologicznych na podstawie ich skamielin; n.os. paleontolog.
Paradoks – (łc. paradoxum z gr. parádoksos ‘niewiarygodny, sprzeczny z ogólnie przyjętą opinią’) 1. zaskakujące twierdzenie sprzeczne z ogólnie przyjętą opinią, przedstawiające w sposób efektowny, często przez łączenie sprzeczności, zupełnie nową myśl lub ideę. 2. log. typ rozumowania zawierającego pewną nieścisłość logiczną powodującą, iż użyte elementy logiczne dają wynik sprzeczny z założeniem lub z nimi samymi.
Paradygmat – (p.łc. paradigma, paradigmatis ‘przykład na coś, wzorzec’ z gr. parádeigma, paradeígmatos od paradeiknýnai ‘zestawiać ze sobą, przyrównywać’) 1. ogólnie przyjęty wzorzec działania, rozumowania, pojmowania rzeczy w danej dziedzinie, nauce itp. 2. nauk. osiągnięcie naukowe stanowiące model do dalszych rozwiązań w danej dziedzinie. 3. językozn. wzorzec określonego typu odmiany deklinacyjnej lub koniugacyjnej; także formy odmiany danego wyrazu.
Parafraza – (fr. paraphrase z łc. paraphrasis ‘opisanie’ z gr. pará ‘przy, obok’ + phrásis ‘mówienie, wypowiedź’) 1. lit. rozwinięcie, przeróbka, opisanie danego tekstu z zachowaniem sensu przekazu, np. niedokładny, wolny przekład, przedstawienie utworu literackiego w innej formie, ustne przekazanie sensu danego tekstu. 2. muz. utwór instrumentalny stanowiący swobodną fantazję na tematy zaczerpnięte z innych kompozycji muzycznych. 3. językozn. p. słowotwórcza – wielowyrazowe wyrażenie o kształcie definicji, w którym wyjaśnia się znaczenie wyrazu przez wskazanie wyrazu podstawowego, od którego został utworzony.
Parafraza – (fr. paraphrase z łc. paraphrasis ‘opisanie’ z gr. pará ‘przy, obok’ + phrásis ‘mówienie, wypowiedź’) 1. lit. rozwinięcie, przeróbka, opisanie danego tekstu z zachowaniem sensu przekazu, np. niedokładny, wolny przekład, przedstawienie utworu literackiego w innej formie, ustne przekazanie sensu danego tekstu. 2. muz. utwór instrumentalny stanowiący swobodną fantazję na tematy zaczerpnięte z innych kompozycji muzycznych. 3. językozn. p. słowotwórcza – wielowyrazowe wyrażenie o kształcie definicji, w którym wyjaśnia się znaczenie wyrazu przez wskazanie wyrazu podstawowego, od którego został utworzony.
Paranoik – 1. psych. osoba cierpiąca na paranoję 2. przen. ktoś szalony.
Paranoja – (gr. paránoia ‘szaleństwo, obłęd’) 1. psych. zespoły urojeniowe charakteryzujące się dużą trwałością, niezmiennością, ścisłym logicznym uporządkowaniem i często złożoną strukturą wyłącznie pojęciową, niepowodujące zmian osobowości i osłabienia intelektu; obłęd. 2. przen. coś niedorzecznego.
Party – (ang.) rozr. przyjęcie towarzyskie.
Partycypacja – uczestniczenie w czymś.
Partykularny – (n.łc. particularis od particula ‘cząstka’ od pars, partis ‘część’) dotyczący tylko części osób, wąskiego środowiska, interesów lokalnych a nie ogólnych.
Partykularz – (n.łc. particularis od particula ‘cząstka’ od pars, partis ‘część’) głucha prowincja, miejscowość odizolowana od ośrodków kulturalnych.
Pasywa – stosowane w księgowości i języku finansowym określenie znajdujących się w dyspozycji przedsiębiorstwa kapitałów, które stanowią źródła sfinansowania aktywów.
Paternalizm – społ., polit. opiekuńcza forma zarządzania lub rządzenia polegająca na realizowaniu osobistych potrzeb podwładnych lub obywateli.
Patos – (gr. páthos ‘cierpienie; uczucie, afekt’) 1. podniosły charakter rzeczy historycznie wielkich, wiekopomnych, majestatycznych; wzniosłość. 2. lit., muz., teatr. styl pełen wzniosłych słów, majestatycznej powagi, eksponujący wielkość czynów. 3. przen. styl wypowiedzi charakteryzujący się stosowaniem określeń przesadzonych, nadmiernie eksponujących powagę działań, uczuć itp.
Patriotyzm – (gr. patriótes ‘rodak’ od pátrios ‘pochodzący od tego samego ojca’ od patér ‘ojciec’) 1. miłość do ojczyzny i poczucie silnej więzi z własnym narodem, połączone z gotowością poświęcenia się dla ich dobra, przy równoczesnym poszanowaniu innych narodów.
Pedant – (fr. pédant, wł. pedante) osoba bardzo dokładana, skrupulatna, precyzyjna; ktoś dbający o każdy szczegół wykonywanej czynności lub wymagający szczegółów, niekiedy przesadnie.
Pejoratywny – językozn. mający znaczenie negatywne, nadający je wyrazowi.
Pektorał – (łc. pectorale od pectoralis ‘piersiowy’ od pectus ‘pierś’) 1. staroż. ozdobny napierśnik noszony jako symbol władzy. 2. religiozn. ozdobny krzyż zawierający relikwie, wykonany ze szlachetnego metalu, noszony przez wyższych duchownych katolickich.
Pensjonariusz – (fr. pensionnaire od pensionnat ‘pensjonat’) 1. osoba przebywająca na stałe w zakładzie opiekuńczym. 2. daw. mieszkaniec pensjonatu.
Percepcja – (łc. perceptio ‘pojmowanie, poznanie’ od percipere, perceptum ‘ująć; spostrzegać; zrozumieć’) postrzeganie; rozpoznawanie, uświadamianie sobie za pomocą zmysłów cech elementów świata zewnętrznego.
Permisywny – (ang. permissive ze st.fr. permissif z łc. permittere ‘wypuścić; pozwolić’) dopuszczający coś, zezwalający na wybór; tolerancyjny wobec czegoś.
Perspektywa – (p.łc. perspectiva ‘optyka’ od łc. perspicere, perspectum ‘zajrzeć; przypatrywać się’) 1. otwarty daleki widok. 2. widok na coś, na przyszłość. 3. czas pozwalający na właściwą ocenę czegoś. 4. przedstawienie na płaszczyźnie obiektów rzeczywistych w sposób imitujący ich naturalną trójwymiarowość.
Perwersja – (łc. perversio ‘przewrócenie, przekręcenie’ od pervertere ‘przewracać’) psychol., psych. odchylenie od zwyczajowych norm zachowania, gł. w zakresie zachowań seksualnych; zboczenie.
Petroglif – (petro- + gr. glyphé ‘rycie, cięcie; rzeźba’) staroż. prehistoryczny napis lub rysunek wycięty w skale.
Pluralizm – (ang. pluralism od plural ‘pluralny’ łc. pluralis ‘mnogi’ od plus ‘więcej’) 1. różnorodność i różnorakość poglądów, zapatrywań i przekonań politycznych, światopoglądowych, społecznych, występująca w jakiejś zbiorowości (grupie, społeczności, narodzie). 2. polit. demokratyczna zasada ustrojowa, charakteryzująca się poszanowaniem dla różnorodnych poglądów politycznych, gwarantująca różnym grupom politycznym i społecznym prawo do wyrażania swych interesów oraz udział w sprawowaniu władzy. 3. filoz. pogląd uznający istnienie wielu odrębnych zasad, czynników uniwersalnych, występujący np. w kartezjanizmie, orfizmie, u jońskich filozofów przyrody.
Pluralny – (łc. pluralis ‘mnogi’ od plus ‘więcej’) wielokrotny, wieloraki.
Podaż – ilość towaru, którą dostawcy są skłonni dostarczyć na rynek w określonym czasie. Przy niezmienności innych warunków rynkowych wzrostowi ceny towaru towarzyszy wzrost podaży, a obniżaniu się ceny – spadek wielkości podaży.
Poligamia – (p.łc. polygamia z gr. polýs ‘liczny’ + gámos ‘małżeństwo’) 1. społ. związek małżeński zawarty z wieloma osobami płci przeciwnej; wielożeństwo, polyginia lub wielomęstwo, poliandria. 2. bot. występowanie u tej samej rośliny kwiatów jednopłciowych oraz obupłciowych. 3. zool. współżycie jednego samca z wieloma samicami.
Połóg – okres rozpoczynający się z chwilą ukończenia porodu, trwający 6-8 tygodni (42 dni - termin określony przez Światową Organizację Zdrowia - WHO), kończący się zazwyczaj wznowieniem cyklu miesiączkowego. W okresie tym cofają się zmiany ciążowe w zakresie układu rodnego i zmiany ogólnoustrojowe. Macica ulega stopniowemu obkurczaniu. ok. drugiego dnia połogu rozpoczyna się wydzielanie mleka (laktacja).
Popyt – ilość towaru, którą nabywcy są skłonni kupić w określonym czasie przy ustalonej cenie. Przy niezmienności innych warunków rynkowych wzrost ceny powoduje zmniejszenie wielkości popytu, a obniżka ceny wywołuje wzrost wielkości popytu.
Poszlaka – w prawie okoliczność związana z faktami ubocznymi, z których można wywnioskować, że oskarżony popełnił zarzucany mu czyn przestępczy.
Pragmatyczny – (łc. pragmaticus z gr. pragmatikós ‘dotyczący działania, aktywny’ od prágma, -atos ‘czynność, działanie’) rzeczowy, konkretny, praktyczny; oparty na faktach, logice.
Prelegent – (łc. praelegens, -ntis ‘głośno odczytujący’ od praelego ‘głośno odczytywać’) osoba mająca prelekcję.
Prelekcja – (łc. praelectio ‘głośne odczytanie’) publiczny odczyt; wykład o określonej tematyce.
Priorytet – (niem. Priorität ze ś.łc. prioritas, -atis od łc. prior ‘pierwszy’) 1. pierwszeństwo. 2. sprawa, rzecz zasadnicza, najważniejsza, mająca pierwszeństwo.
Profilaktyka – 1. zapobieganie czemuś; zabezpieczanie przed niekorzystnymi lub tragicznymi zdarzeniami albo ich skutkami. 2. med. ogół działań zapobiegających powstawaniu chorób.
Progresja – (fr. progression z łc. progressio od progredi ‘iść naprzód’) 1. wzrost, rozwój czegoś; postęp. 2. ekon. p. podatkowa – występowanie coraz wyższej stopy podatkowej przy coraz wyższych sumach podlegających opodatkowaniu. 3. muz. przenoszenie melodii, motywu lub struktury muzycznej na inną wysokość skali muzycznej.
Prohibicja – (fr. prohibition, z łac. prohibitio) częściowy lub pełny zakaz produkcji i dystrybucji napojów alkoholowych.
Prolongata – (forma skrócona zamiast prolongacja) odroczenie, przesunięcie na późniejszy terminu wykonania czegoś, gł. obowiązywania danej umowy, spłaty zadłużenia.
Prominent – (łc. prominens, -ntis ‘wydatny’ od prominere ‘sterczeć, wystawać’) osoba zajmująca wysokie, eksponowane stanowisko.
Prospekcja – (fr. prospection ‘szukanie’, łc. prospectio ‘zapobiegliwość’ od prospectare ‘wyglądać; oiwać czegoś’) 1. czynności poprzedzające właściwe działanie. 2. geol. poszukiwanie bogactw naturalnych.
Prospekt – (łc. prospectus ‘widok’) 1. rodzaj publikacji reklamowej przedstawiającej określony produkt lub ich grupę, państwo, region, miasto itp., zazwyczaj w formie barwnej broszury. 2. teatr. malowana, umieszczana w tyle sceny dekoracja przedstawiająca tło przedstawienia. 3. ekon. p. emisyjny – dokument zawierający szczegółowe informacje na temat spółki akcyjnej, która zamierza sprzedawać akcje w ofercie publicznej. 4. daw. widok, panorama; także weduta.
Prospektywny – (ang. prospective z fr. prospectif z p.łc. procpectivus ‘dający rozległy widok’ od prospicere ‘patrzę w dal’) przyszłościowy.
Prosperity – (ang. z fr. prospérité ‘powodzenie, pomyślność’ z łc. prosperitas) ekon. w rozwoju gospodarczym faza najwyższego poziomu produkcji, zatrudnienia i cen.
Prosperować – (fr. prospérer z łc. prosperare ‘sprawić pożądany skutek’) działać z korzyścią, z zyskiem; rozwijać się pomyślnie.
Protegować – (fr. protéger z łc. protegere ‘osłaniać’) czynnie popierać czyjąś kandydaturę, polecać kogoś.
Protekcja – (fr. protection z p.łc. protectio ‘ochrona’ od łc. protegere, protectum ‘ochronić’) poparcie udzielane komuś przez osobę o dużym autorytecie, gł. zajmującą wpływowe stanowisko.
Prowincjał – (łc. provincialis ‘dotyczący prowincji’ od provincia ‘prowincja’) religiozn. zwierzchnik klasztorów, które tworzą prowincję zakonną.
Prozelityzm – działania zmierzające do pozyskania prozelitów, nowych wyznawców religii lub zwolenników idei.
Pryncypalny – (łc. principalis ‘początkowy; główny’) daw. najważniejszy, podstawowy, główny.
Pryncypał – (łc. principalis ‘główny’) 1. daw. szef, pracodawca. 2. muz. główny głos w organach.
Przedsiębiorczość  – cecha działania zmierzającego do zapewnienia racjonalnej i efektywnej koordynacji zasobów gospodarczych przedsiębiorstwa oraz umożliwiającego osiąganie racjonalności gospodarowania oraz efektywności ekonomicznej, która wyraża stopień osiąganej racjonalności.
Przetak – rodzaj sita z dużymi otworami, służący zwykle do odsiewania, oczyszczania ziarna
Pucz – (niem. Putsch z dialektu szwajc.) przewrót wojskowy; próba zamachu stanu podejmowana przez grupę spiskowców.
Purysta – (fr. puriste) osoba, którą cechuje rygorystyczna (często przesadna) dbałość o czystość i poprawność języka.
Purytanin – (ang. Puritan (puritan) z p.łc. puritas ‘czystość’ od łc. purus ‘czysty’) osoba wyznająca surowe, rygorystyczne zasady moralne i obyczajowe.
Radykalny – (p.łc. radicalis ‘zakorzeniony’ od radix, radicis ‘korzeń, podstawa’) 1. zasadniczy, całkowity, skuteczny, gruntowny; nieuznający kompromisu. 2. polit. dążący do zasadniczych zmian, odpowiadający zasadom radykalizmu.
Rasa – (fr. race z wł. razza) 1. zool. grupa zwierząt w obrębie jednego gatunku, wykazująca cechy wspólne istotne dla odróżnienia jej od innych zwierząt tego gatunku; także grupa zwierząt hodowlanych tego samego gatunku, powstała w wyniku działalności człowieka mającej na celu uzyskanie określonych cech użytkowych i pokrojowych zwierząt, które będą dziedziczone przez potomstwo. 2. biol. populacja ludzka różniąca się zespołem morfologicznych, fizjologicznych lub biochem. cech dziedzicznych, np. kolorem skóry, oczu i włosów, kształtem czaszki, twarzy, nosa.
Recesja – 1. cofanie się czegoś, ustępowane 2. Czas kryzysu i depresji w pierwszej fazie cyklu gospodarczego, polegający na obniżeniu tempa wzrostu produktu krajowego brutto w porównaniu z okresem poprzednim.
Redukcjonizm – (łc. reducere ‘odprowadzać’) filoz. pogląd, według którego zjawiska i procesy złożone bądź skomplikowane da się sprowadzić do odpowiadających im zjawisk prostszych, schematycznych, nawet elementarnych.
Regres – łc. regressus ‘cofanie się’ od regredi, regressus ‘wracać, cofać się’) 1. cofanie się w rozwoju, uwstecznienie, przeciwieństwo postępu; powrót do stanu zacofania i wstecznictwa. 2. praw. uprawnienie do domagania się zwrotu dokonanej zapłaty, w jej całości lub tylko części (np. przy poręczeniu lub żyrowaniu); roszczenie zwrotne. 3. biol. zmniejszenie się liczebności danej populacji zwierząt lub roślin.
Relatywizm – (p.łc. relativus ‘względny’ od łc. referre, relatum ‘odnosić; odnieść się do czegoś’) 1. filoz. pogląd, wg którego wartości (np. poznawcze, estetyczne, etyczne) oraz normy i oceny ich dotyczące mają charakter względny. 2. r. epistemologiczny – pogląd, wg którego ludzka wiedza jest względna i subiektywna.
Relatywny – (p.łc. relativus ‘względny’ od łc. referre, relatum ‘odnosić; odnieść się do czegoś’) względny, zmienny, uwarunkowany czymś, uzależniony od czegoś.
Remedium – (łc. ‘lekarstwo; środek zaradczy’) 1. lekarstwo na coś, środek zapobiegający czemuś. 2. dopuszczalne odchylenie od przepisowo ustalonych norm ciężaru i wymiaru danego przedmiotu. 3. spadek wartości srebrnej lub złotej monety, spowodowany jej starciem w trakcie obiegu.
Rendez-vous – [rąnde-wu] (fr.) randka, schadzka, umówione spotkanie.
Resorpcja – (łc. resorbere, resorptum ‘wchłaniać; wciągnąć na powrót’) med. proces pobierania przez komórki cząstek stałych i płynnych, np. substancji odżywczych w przewodzie pokarmowym, tlenu w płucach; wchłanianie.
Restrukturyzacja – proces zasadniczej przebudowy lub rekonstrukcja struktur gospodarczych kraju, przedsiębiorstwa, zazwyczaj spowodowane czynnikami zewnętrznymi, np. jakimś kryzysem, przebudowa, podstawowa zmiana.
Rewolta – (fr. révolte z wł. rivolta) wojsk. spisek zbrojny; bunt.
Rozbratel – (rostbratel) (niem. Rostbraten ‘pieczeń z rusztu’ od Rost ‘ruszt’ + Braten ‘pieczeń’) 1. spoż. mięso wołowe z kością, odcięte z górnej części tuszy piersiowej znajdującej się za łopatką. 2. kotlet z tego mięsa smażony z cebulą, który po usmażeniu powinien zachować soczystość.
Rubaszny – (ros. rubacha) prosty, nieprzejmujący się formami towarzyskimi, bezceremonialny, poufale żartobliwy, swobodny w sposobie zachowania.
Rynsztok – (st.niem. rinnstock ‘rynna z wydrążonego pnia’) obmurowany rowek biegnący wzdłuż chodnika ulicy, służący do odprowadzania wody i nieczystości do kanału; ściek uliczny.
Rzeszoto – sito, przetak.
Saldo – (wł.) 1. ekon. różnica pomiędzy wpływami finansowymi a wydatkami w określonym czasie. 2. stan finansowy rachunku bankowego dotyczący określonego momentu.
Sankcja – (łc. sanctio ‘obostrzenie prawa; zastrzeżenie’) 1. praw. element normy prawnej określający efekty niezastosowania się adresata do jej treści, także ujemny skutek wynikający z takiego postępowania. 2. zatwierdzenie przez władze wyższe jakiegoś aktu, uprawomocnienie go. 3. w polityce międzynarodowej działania odwetowe o charakterze gospodarczym, politycznym, wojskowym prowadzone na terenie państwa, które nie przestrzega obowiązującego prawa międzynarodowego. 4. hist. s. pragmatyczna – edykt wydawany przez monarchę w celu uregulowania spraw państwowych mających duże znaczenie.
Sankcjonować – praw. udzielać sankcji, uprawomocniać; zatwierdzać.
Satrapa – (gr. satrápes z pers.) 1. monarcha despotyczny, autokrata, tyran. 2. hist. zarządca prowincji w starożytnej Persji, posiadający początkowo uprawnienia administracyjne i sądowe, później również wojskowe.
Scholar – (p.łc. scholaris ‘szkolny’ od łc. schola ‘szkoła’) daw. średniowieczne określenie studenta, żaka.
Scholastyka – (ś.łc. scholastica od łc. ‘dysputy szkolne’ lm. od scholasticus ‘szkolny’) 1. filoz. kierunek w średniowiecznej filozofii chrześcijańskiej dążący do rozumowego objaśnienia prawd religijnych na podstawie autorytetów jako gł. źródła prawdy, posługujący się abstrakcyjnymi analizami, spekulacjami w oderwaniu od empiryzmu. 2. rozumowanie dogmatyczne, rozstrzyganie konfliktów poprzez odniesienie się do autorytetów; bezowocne, formalistyczne dociekania pozbawione wartości naukowej.
Sekwencja (p.łc. sequentia ‘następstwo’) 1. następowanie po sobie czegoś, układ kolejnych elementów; kolejność, następstwo. 2. szt. zamknięta kompozycyjnie pod względem dramaturgii część filmu składająca się z fraz montażowych, odpowiednik rozdziału w powieści. 3. religiozn. średniowieczna pieśń religijna o stroficznej budowie; w niektórych mszach poprzedzająca ewangelię, później zbliżona do hymnu. 4. muz. progresja.
Selektywny – (łc. selectus ‘wybrany’ od seligere, selectum ‘wybierać’) reagujący na określone bodźce z wykluczeniem innych; zależny od dokładnie określonych bodźców; wybiórczy.
Semantyka – (gr. semantikós ‘oznaczający’) 1. językozn. dział językoznawstwa zajmujący się analizą znaczeń wyrazów. 2. log. dział semiotyki zajmujący się badaniem stosunków, jakie zachodzą między wyrażeniami języka a przedmiotami, zjawiskami przez nie oznaczonymi.
Semiotyka - (gr. semeiotikós ‘dotyczący znaku’ od semeíon ‘znak’) 1. językozn. ogólna teoria znaku powiązana z logiką i lingwistyką, mająca stanowić podstawę badań nad związkami między ludzkim działaniem i odzwierciedleniem tego w systemie znaków.
Sentencja – (łc. sententia ‘myśl, mniemanie; pogląd, zasada’) 1. praw. s. wyroku – najważniejsza część wyroku zawierająca jego rozstrzygnięcie. 2. zazwyczaj krótka, jednozdaniowa wypowiedź złożona z ogólnej myśli o charakterze moralnym, filozoficznym, obyczajowym; aforyzm, maksyma.
Sentyment – (fr. sentiment) 1. sympatia, uczucie do kogoś lub czegoś; przywiązanie. 2. rzadziej używane określenie uczuciowości, sentymentalizmu.
Sentymentalny – (fr. sentimental) 1. nadmiernie uczuciowy; także stanowiący oznakę czyjejś przesadnej uczuciowości; czułostkowy, afektowany
Separatystyczny – zmierzający do oddzielenia; izolujący się; pokój s. – zawarty dodatkowo, osobno z jednym z państw wchodzących w koalicję wojenną.
Sfrustrowany – (łc. frustratio ‘ociąganie się; zawód’) rozczarowany, ten, który przeżył zawód, będący w stanie frustracji
Skecz – krótki, najczęściej dialogowy utwór humorystyczny lub satyryczny, wykonywany na estradzie, w kabarecie lub rewii.
Skrofuloza – (p.łc. lm. scrofulae ‘skrofuły’ + gr. nósos ‘choroba’) 1. med. przewlekła gruźlica węzłów chłonnych szyi, występująca gł. u dzieci zaniedbanych; zołzy. 2. wet. choroba zakaźna źrebiąt i młodych koni; zołzy.
Skryba – (łc. scriba) 1. daw. kopista ksiąg, dokumentów; pisarz urzędowy; egzegeta Biblii. 2. żart. urzędnik, pisarz, gryzipiórek.
Snob – (ang.) 1. osoba dysponująca powierzchowną wiedzą o modnej dziedzinie i afiszująca się z tym. 2. sympatyk wartości konwencjonalnych i stereotypowych, naśladujący bezkrytycznie cudze gusty, poglądy i sposób bycia, pragnący należeć do grupy, która mu imponuje.
Somatyczny – (gr. somatikós od sóma, -atos ‘ciało’) 1. dotyczący ciała; fizyczny, cielesny. 2. biol. komórki s. – ogół komórek roślinnych i zwierzęcych z wykluczeniem płciowych; podział s. – podział komórek przyczyniający się do wzrostu ciała.
Souvenir – [suwnir] (fr.) pamiątka, podarunek, upominek.
Spektakl – (fr. spectacle z łc. spectaculum od spectare ‘przyglądać się’) przedstawienie teatralne, baletowe, operowe; widowisko.
Spektakularny – (fr. spectaculaire) o cechach właściwych widowisku, przedstawieniu; także pokazowy, zwracający uwagę.
Spektrum – (łc. spectrum ‘obraz; zjawisko’) 1. zasięg, zakres, krąg. 2. fiz. widmo optyczne.
Status – (łc.) stan prawny, pozycja jednostki w grupie społecznej lub położenie grupy w większej zbiorowości.
Status quo – [status kwo] (łc.) stan, który jest; stan rzeczy istniejący obecnie.
Stereotyp – (stereo- + łc. typus) 1. uproszczony, banalny, tradycyjny, powtarzający się schemat, wzorzec. 2. poligr. kopia pierwotnej formy drukarskiej wykorzystywana przy dużych nakładach. 3. fizjol. s. dynamiczny – odruchy warunkowe występujące w wyuczonej kolejności nawet przy zmianie zwykłej kolejności bodźców. 4. psychol. istniejący w świadomości społecznej potoczny, skrótowy i zabarwiony wartościująco obraz rzeczywistości dotyczący osób, rzeczy, instytucji, opierający się na niepełnej i nieprawdziwej wiedzy o świecie, utrwalony jednak przez tradycję i niezmienny.
Stereotypowy – (stereo- + łc. typus) 1. poligr. dotyczący stereotypu drukarskiego. 2. niezmienny, szablonowy, tradycyjny.
Stricte – [strikte] (łc. ‘ściśle’) ściśle, dokładnie.
Subiekcja – trud, kłopot, skrępowanie.
Subiektywizm – (p.łc. subiectivus ‘podmiotowy’) kierowanie się w postępowaniu, ocenianiu wyłącznie osobistymi względami, upodobaniami, własnym sposobem widzenia; stronniczość, jednostronność.
Substytut – (łc. substitutus ‘podstawiony’) 1. surowiec, materiał stosowany zastępczo; zamiennik, surogat. 2. praw. osoba upoważniona przez pełnomocnika do reprezentowania go np. w sądzie.
Subwencja – (p.łc. subventio ‘zapomoga’ od łc. subvenire ‘pomagać’) ekon. specyficzny rodzaj bezzwrotnej dotacji finansowej z budżetu państwa lub środków pozarządowych, udzielanej podmiotom, np. prywatnym przedsiębiorstwom, organizacjom społecznym i osobom fizycznym dla poparcia ich działalności; subsydium.
Surogat – (łc. surrogatus ‘wybrany na czyjeś miejsce’ od surrogare ‘wybrać na czyjeś miejsce’) produkt syntetyczny używany w zastępstwie naturalnego; namiastka, produkt zastępczy.
Sympatia – (p.łc. sympathia z gr. sympátheia) 1. życzliwy, przyjazny stosunek do kogoś, niekiedy do czegoś. 2. pot. osoba płci odmiennej, którą darzy się szczególną życzliwością, w której jest się zakochanym.
Syndrom – (gr. sýndromos ‘zbieżny’) 1. ogół cech, objawów właściwych danemu zjawisku. 2. med. ogół objawów właściwych jakiejś chorobie, stanowiący podstawę do jej zdiagnozowania.
Synekura – (łc. sine cura ‘bez troski’) dobrze płatne stanowisko niewymagające dużego wkładu pracy, wysiłku; intratna posada.
Synestezja – (gr. synaísthesis ‘równoczesne postrzeganie’ od sýn ‘razem’ + aísthesis ‘poznanie poprzez zmysły’) psychol., lit. kojarzenie ze sobą wrażeń odbieranych przez różne zmysły, np. zapachów ze smakami – słodki zapach, dźwięków z kolorami – jasny głos; występujące w języku potocznym i w obrazowaniu poetyckim, szczególnie w symbolizmie.
Synkretyzm – łączenie w jedną całość różnych, często sprzecznych, koncepcji lub idei filozoficznych, religijnych; eklektycyzm;
Synonim – wyraz równoważny lub na tyle zbliżony znaczeniowo do wyrazu innego, że mogą w określonych kontekstach występować zamiennie. Obok synonimów całkowitych, wymiennych w każdym przypadku, istnieje wiele synonimów częściowych (wyrazów bliskoznacznych) stanowiących grupy synonimiczne, np. "podbijać" można zastąpić czasownikami: zawojować, zawładnąć, zagarnąć, posiąść, zdobywać - w zależności od stylistycznego kontekstu i potrzeb.
Synoptycy – trzej ewangeliści: Marek, Mateusz i Łukasz, przedstawiający podobne fakty z życia Chrystusa.
Syntaktyka – (gr. syntaktikós ‘porządkujący’) językozn. a) dział semiotyki zajmujący się stosunkami między znakami zależącymi do jakiegoś języka, a w szczególności do języka sformalizowanego. b) dział gramatyki najmujący się budową wypowiedzeń; składnia.
Syntetyczny – (fr. synthétique z gr. synthetikós ‘składający w całość; składnik’) 1. zespalający, łączący w jedną całość; uogólniający, całościowy. 2. log. zdanie s. – w którym treść orzecznika przerasta treść podmiotu, poszerzające zasób wiedzy i wymagające uzasadnienia w doświadczeniu. 3. chem. będący efektem syntezy. 4. daw., językozn. języki s. – języki fleksyjne; fleksja.
Synteza – (gr. sýnthesis ‘złączenie, kompozycja’) 1. chem. reakcja chemiczna, podczas której następuje złączenie się prostych substratów, w wyniku czego powstaje jeden bardziej złożony produkt. 2. filoz. w dialektyce Hegla końcowe stadium trójfazowego rozwoju rzeczywistości, tj. teza – antyteza – synteza. 3. łączenie się różnych elementów w jedną całość, całościowe przedstawienie jakiegoś zjawiska, procesu przez uprzednie zbadanie jego elementów składowych; precyzowanie twierdzeń ogólnych na podstawie szczegółowych twierdzeń cząstkowych.
Szkopuł – (łc. scopulus ‘wierzchołek góry; skała’ z gr. skópelos ‘skała’) przeszkoda, zawada utrudniająca coś.
Szowinizm – (fr. chauvinisme od naz. N. Chauvin, naiwny entuzjasta cesarza, bohater komedii E. Scribe’a z 1831 r.) 1. postawa charakteryzująca się brakiem tolerancji wobec innych, a gloryfikacją własnej grupy, do której się należy. 2. skrajna odmiana nacjonalizmu uznająca prawo własnego narodu do podbojów i panowania nad innymi narodami, przejawiająca się również bezkrytycznym stosunkiem do własnego narodu i pogardą, nienawiścią do innych narodowości; n.os. szowinista (fr. chauviniste).
Szpicruta – (niem. Spiessrute ‘rózga’) plastyczny pręt pokryty skórą lub plecionka rzemienna używane do poganiania konia.
Sztampa – (ros. sztamp z niem. Stampfe ‘ubijak’) mechaniczne, szablonowe powielanie środków wyrazu artystycznego, nadające utworowi charakter banalnej maniery; wtórność, szablon.
Szwagier – (niem. Schwager) mąż siostry lub brat żony lub męża.
Taksonomia – (gr. táksis ‘uporządkowanie’ + nómos ‘prawo’) biol. nauka o zasadach stosowanych w systematyce organizmów przy opisie gatunków, ich nazywaniu i włączaniu w układ systematyczny zwierząt, roślin i grzybów.
Tekstylia – (łc. lm. textilia od textile) tkaniny, materiały, wyroby włókiennicze.
Temat – (gr. théma, thématos ‘treść dzieła’) 1. gł. wątek, zasadnicza myśl treść, idea utworu literackiego, dzieła plastycznego, wykładu, przemówienia; zadanie, teza do rozwinięcia; także przedmiot rozmowy. 2. językozn. część wyrazu, która pozostaje po oddzieleniu końcówki i fleksyjnej – temat fleksyjny, lub formantu słowotwórczego – temat słowotwórczy. 3. muz. podstawowa linia melodyczna formy dzieła muzycznego. 4. sport. zasadniczy pomysł, na którym zbudowane jest zadanie szachowe.
Temperament – f(łc. temperamentum ‘umiarkowanie’) 1. zespół cech psychicznych człowieka, charakteryzujących jego życie emocjonalne, wyrażających się w jakości, szybkości i trwałości reakcji uczuciowych na bodźce zewnętrzne. 2. t. sangwiniczny, choleryczny, flegmatyczny, melancholiczny – 1) sangwinik – człowiek o żywym i zmiennym usposobieniu, 2) melancholik – mało uczuciowy i mało aktywny, 3) choleryk – pobudliwy i mało wytrwały w działaniu, 4) flegmatyk – mało pobudliwy, lecz wytrwały i konsekwentny w działaniu. Popularność tej typologii przetrwała do dziś, choć jej interpretacja uległa w ciągu wieków zmianom.cztery gł. typy temperamentu wyszczególnione w starożytności przez Hipokratesa. 3. pot. usposobienie, natura człowieka. 4. wysoka pobudliwość fizyczna i psychiczna, energia, witalność.
Transcendentalny – (ś.łc. transcendentalis od łc. transcendens ‘przekraczający’) filoz. przekraczający granice podmiotu (umysłu) poznającego; pozadoświadczalny.
Trauma – (gr. traúma ‘rana’) 1. med. uszkodzenie organizmu spowodowane obrażeniem ciała. 2. psych. gwałtowne wzruszenie powodujące trwałą zmianę w psychice; uraz psychiczny.
Triangulacja – (ś.łc. triangulatio od łc. triangulum ‘trójkąt’) sposób pomiaru współrzędnych punktów w terenie za pomocą układu trójkątów.
Tyran – (gr. týrannos) 1. człowiek okrutny, bezwzględny, narzucający swoją wolę otoczeniu, wymuszający posłuszeństwo. 2. okrutny władca, stosujący terror i przemoc, samowolny; despota. 3. hist. w starożytnej Grecji jedynowładca, który dochodził do władzy przez zamach stanu.
Unifikacja – (ś.łc. unificare, -atum ‘jednoczyć’) 1. uczynienie czegoś jednolitym, spójnym, jednakowym, sprowadzenie do jednej postaci. 2. praw. u. prawa – ujednolicenie prawa przez wprowadzenie takich samych przepisów obowiązujących w państwie lub kilku państwach. 3. połączenie pewnych elementów w całość, zjednoczenie, scalenie.
Uniformizacja (fr. uniformisation z łc. uniformis ‘jednokształtny, jednakowy’) przypisanie czemuś jednolitego kształtu, wyglądu, charakteru; ujednolicenie.
Utylitaryzm – 1. doktryna filoz., głosząca, że korzyści, użyteczność jest podstawowym kryterium działania i jego oceny jednostki i społeczeństwa są najwyższym celem moralnym postępowania ludzi. 2. stawianie na pierwszym miejscu celów praktycznych, propagowanie wygody dążenie do osiągnięcia, korzyści.
Werniks – płynny, szybko schnący pokost; służy do pokrywania obrazów olejnych i temperowych oraz innych przedmiotów w celu zabezpieczenia ich przed wpływami atmosfery, nadania im odpowiedniego połysku i głębi barwy.
Wernisaż – uroczyste otwarcie wystawy (zazwyczaj dzieł sztuki, ale także innych osiągnięć, np. naukowych lub dorobku miasta), odbywające się przed oficjalnym rozpoczęciem dostępu dla publiczności. Bałwochwalstwo, idolatria - (gr. eidolon - obraz lub posąg, latreia - kult) - grzech w religiach abrahamowych polegający na oddawaniu czci przedmiotom i ludziom jako bóstwu. Według Biblii nie można oddawać czci wszelkim posągom, nawet świętych. 
Wyobraźnia – psychiczna zdolność tworzenia obrazów (tzw. wyobrażeń) ludzi, zwierząt, przedmiotów, krain, zjawisk itp., istniejących, ale nieobecnych w danej chwili, lub nie istniejących (wymyślonych).
Zecer – (niem. Setzer od setzen ‘posadzić, usadowić’) przestarz., poligr. człowiek, który ręcznie lub maszynowo składa tekst w drukarni; składacz.
Zęza, zenza – przylegająca do stępki dolna wewnętrzna część statku wodnego poniżej pierwszego, gdzie zbierają się rozlane smary i paliwo oraz przeciekająca woda, wypompowywane następnie za burtę.